چگونه از نفس خود حساب بکشیم( محاسبه و مراحل آن چیست؟)
در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده است که عذاب قیامت به دلیل فراموشى روز حساب است ; همان فراموشى که موجب مىشود انسان مرتکب کارهایى شود که در نهایت، عذاب ابدى به دنبال داشته باشد: «إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ ؛ عذاب براى کسانى است که روز حساب را از یاد برده اند .»(ص : آیه 26)
یکى از موضوعاتى که در روایات بر آن بسیار تاکید گردیده و علماى اخلاق درباره اش بسیار بحث کرده اند، مساله «محاسبه بهترین اعمال نفس» است.
در روایی بیان شده که هر کس باید از خود حساب بکشد و دست کم، در هر شبانه روز، یک بار خود را محاسبه کند. بهترین موقع براى این کار شب هاست که پیش از خواب، دست کم، چند دقیقه در رفتارمان تامل کنیم و ببینیم که آیا کارهایى که انجام داده ایم درست بوده استیا نه. اگر خطایى انجام داده ایم، به آن معترف باشیم و در صدد جبران آن برآییم.
امام صادق علیه السلام در روایتی به ابن جندب مى فرمایند:
«یاابن جندب، حق على کل مسلم یعرفنا ان یعرض عمله فی کل یوم و لیلة على نفسه فیکون محاسب نفسه، فان راى حسنة استزاد منها و ان راى سیئة استغفر منها لئلا یخزى یوم القیمة ؛
اى پسر جندب، بر هر مسلمانى که ما را مىشناسد، لازم است که در هر روز و شب، اعمالش را بر خود عرضه بدارد و از نفس خود حساب بکشد؛ اگر کار خوبى در آنها یافت، بر آن بیفزاید اگر کار زشتى یافت، طلب بخشایش نماید تا در قیامت دچار رسوایى نگردد. » 1
عامل وادار سازنده انسان به محاسبه
امام صادق علیهالسلام در این روایت، بر این نکته تاکید دارند که هر مسلمانى که ما را مىشناسد، خود را به ما منتسب مىکند و مىخواهد برنامه زندگیش را از ما بگیرد، باید کارهاى خود را وارسى کند .
طبق این روایت، انسان باید حسابرس اعمال خود باشد، اگر کار خوبى در اعمالش مشاهد کرد، توجه داشته باشد که لطفى از جانب خداست، از او توفیق بخواهد که آن کار را بیشتر انجام دهد.
در روایات دیگرى آمده است که در چنین حالتى، ابتدا خدا را شکر گزارد، سپس از او بخواهد که توفیق عنایت کند تا فردا کارهاى بهتر و بیشترى انجام دهد. اگر هم لغزشى در اعمال خود مشاهده کرد، تدارک کند و پیش از همه، توبه نماید. البته گاهى توبه لوازمى دارد; مثلا، اگر عملى از او فوت شده، قضا نماید یا اگر حقى از کسى ضایع ساخته، ادا کند و یا چنانچه کار زشت دیگرى انجام داده، آن را جبران نماید تا کارهاى بد در روح او رسوخ نکند و در نهایت، در قیامت نیز رسوا نشود.
امام صادق علیهالسلام در کلمات خود، ضمن اشاره به محاسبه، این نکته را هم متذکر مىشوند که «لئلا یخزى یوم القیمة»; تا در قیامت، رسوا نگردد.
این هشدار ایجاب مىکند تا ما توجه نمانیم و کارى نکنیم که در قیامت رسوا شویم. در آن صورت، دیگر راهى براى جبران وجود نخواهد داشت و به حسرت مبتلا خواهیم شد.
«إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ ؛ عذاب براى کسانى است که روز حساب را از یاد بردهاند»
یوم الحسرة ، نامی برای قیامت
عجب چیزهایی در نامه اعمال ماست!
یکى از اسمهاى قیامت، «یوم الحسرة» است. مساله پشیمانى به قدرى مهم است که یکى از نامهاى قیامتبدان خوانده شده است. یکى دیگر از نامهاى ان «یوم الحساب» است. اگر انسان توجه نداشته باشد که روزى به کارهایش رسیدگى مىشود و از او حساب مىکشند، احساس مسؤولیت نمىکند و به فکر نمىافتد که به کارهایش سرو سامانى بدهد، کارى را ترک کند یا به کارى همت گمارد. اما اگر بداند که مساله جدى است، به جزئیات کارهایش هم رسیدگى مىکند.
در قرآن نیز به این حقیقت اشاره شده است که عذاب قیامتبه دلیل فراموشى روز حساب است; همان فراموشى که موجب مىشود انسان مرتکب کارهایى شود که در نهایت، عذاب ابدى به دنبال داشته باشد:
«إِنَّ الَّذِینَ یَضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدٌ بِمَا نَسُوا یَوْمَ الْحِسَابِ ؛ عذاب براى کسانى است که روز حساب را از یاد بردهاند .»(ص:آیه26)
گاه ممکن است که انسان به مسأله ای اعتقاد داشته باشد ، اما اعتقاد آنها کمرنگ است، زنده نیست و در اعمالشان تاثیر نمىگذارد.
داستانی از دوبرادر
قرآن کریم داستان دو برادرى را نقل مىکند که یکى از آنها بىبند و بار بود و دراموالش، حساب و کتابى نداشت. برادرش هر قدر به او سفارش مىکرد که مراقب اعمال و کردار خود باشد، مىگفت:
«ما اظن الساعة قائمة و لئن رددت الى ربی لاجدن خیرا منها منقلبا ؛
تصور نمىکنم قیامتى برپا شود و اگر به فرض (هم خدا و قیامتى باشد و) من به سوى خداى خود باز گردم، در آن جهان نیز از این دنیا منزلى بهتر خواهم یافت. »(کهف:36)
قرآن با اشاره به این داستان، مىخواهد بگوید: چنین اعتقادى به معاد فایدهاى ندارد ; زیرا رکن اساسى اعتقاد به معاد، اعتقاد به حساب است. ما همه در آن جهان زنده مىشویم تا نتیجه اعمالمان را ببینیم، و گرنه صرف اعتقاد به زنده شدن کارآیى ندارد.
لازمه اینچنین اعتقادى هم توجه به عاقبت کار از همین دنیاست. بنابراین،درروایتى پیامبرصلى الله علیه وآله مى فرمایند:
«حاسبوا انفسکم قبل ان تُحاسَبوا ؛
پیش از آنکه به حساب شما برسند، خود را مورد محاسبه قرار دهید. »2
اگر چنین باورى در انسان وجود داشته باشد که روزى به همه اعمالش رسیدگى مىگردد و مطابق آنها دقیقا پاداش یا کیفر داده مىشود، به فکر محاسبه نفس خود مىافتد و از خود حساب مىکشد.
بنابراین،درروایتى پیامبرصلى الله علیه وآله مىفرمایند: «حاسبوا انفسکم قبل ان تحاسبوا ؛ پیش از آنکه به حساب شما برسند، خود را مورد محاسبه قرار دهید»
مراحل محاسبه
مساله محاسبه نفس به قدرى مهم است که حتى برخى از علما در این باره کتابهایى نوشتهاند. در این باره، آیات و روایات بسیارى داریم و بحثهاى فراوانى درباره اش انجام گرفته است.
تجسم اعمال
در کتابهاى اخلاقى، دستورالعملهایى به افراد داده شده تا بتوانند بهتر به این مهم بپردازند.
محاسبه چهار مرحله دارد:
اول مشارطه است; یعنى، صبح انسان با خودش شرط کند که آن روز، وظایفش را به خوبى انجام دهد و از گناهان نیز بپرهیزد.
دوم مراقبه است; یعنى، در طول روز مراقب خود و اعمالش باشد تا از آنچه با خود عهد کرده تخطى نکند.
سوم محاسبه است، که در آخر شب، به حساب کارهاى خود برسد; بررسى کند که چه مقدار به وظایف خویش عمل کرده و چه مقدار کوتاهى داشته است.
چهارم معاتبه است.(برخى از علماى اخلاق این مرحله را براى محاسبه ذکر کردهاند.) یعنى، اگر انسان در محاسبه متوجه اشتباهاتى در رفتارش شد، خود را تنبیه کند تا لغزشهایش جبران شود; مثلا، خود را ملزم کند که روز بعد را روزه بگیرد یا مبلغى انفاق کند یا قدرى قرآن تلاوت نماید یا کار خیر دیگرى انجام دهد تا مافات جبران شود.
اما در مساله محاسبه، آنچه بیش از همه اهمیت دارد، نقش حساب کشیدن از خویش است; اگر کار خوبى انجام دادهبودیم، خدا را شکر کنیم و توفیق ادامه آن را بخواهیم و اگر قصور ورزیده بودیم، به فکر تدارک آن بیفتیم
پى نوشتها
1- محمدباقرمجلسى،بحارالانوار، ج78،ص279
2- همان، ج 70 ، ص73
