عالم و علم آموزی در کلام امام باقر(ع)

عالم و علم آموزی در کلام امام باقر(ع)

یکی از ویژگی های برجسته مکتب الهی اسلام تشویق به علم و علم آموزی و بهره گیری از دست آوردهای علمی و همینطور پرهیز از کارهایی که از پشتوانه علمی برخوردار نباشند، است. در این باره از همه اولیای الهی رهنمودهای روشنگرانه فراوانی نقل شده است.

بر این اساس از امام باقر(ع) در ابعاد گوناگون مساله علم و علم آموزی روایاتی نقل شده است.

الف: تحصیل دانش

آن حضرت به پیروان خود درباره طلب و کسب علم و آگاهی بسیار تاکید دارند از جمله می فرمایند:

به فراگیری دانش بپردازید زیرا تحصیل دانش حسنه و طلب علم عبادت و گفتگو درباره مسائل علمی تسبیح و تلاش برای جستن معرفت جهاد و تعلیم و آموزش آنان به دیگران صدقه و قرار دادن آن در اختیار شایستگان مایه تقرب به خداوند است.

دانش میوه ای بهشتی، انسی در وحشت، همدمی در غربت، رفیقی در خلوت، راهنمایی در ظلمت و تاریکی های جهل، یاوری در سختی ها، مایه بزرگی و ارجمندی در نزد دوستان است.[1]

آن حضرت در اشاره به اهمیت علم در مقابل دشمنان و دوستان می افزاید:

علم سلاحی در برابر دشمنان است.

[2] و تاکید می‏فرماید که:

 اگر می بینید خداوند گروهی را بر دیگران رفعت و برتری بخشیده است این بواسطه برخورداری آنها در علم و دانش است.[3]

آنگاه در رابطه علم و ایمان و حلال و حرام الهی می فرماید:

علم و دانش بهترین وزیر و مددکار ایمان است همان گونه که حلم  وزیر و مددکار علم و دانش است.[4]

و درباره ضرورت طلب علم احکام الهی که سرنوشت ابدی انسان در سایه عمل به آن احکام رقم می‏خورد می‏فرماید:

در تحصیل علم دین شتاب کنید. سوگند به خداوندی که جان من در دست اوست آموختن یک حدیث در زمینه احکام حلال و حرام از عالم راستگو گرانقدر تر از جستجوی طلا و نقره است....

امام باقر(ع) به اندازه ای جایگاه علم و دانش را والا می دانستند که به فرزند بزرگوارشان امام صادق(ع) درباره شناخت منزلت شیعیان چنین می فرماید که:

ای فرزندم قدر و منزلت شیعیان را بر اساس مقدار معرفت و دانش و روایاتی که از اهل بیت(ع) نقل می کنند ارزیابی کن. چون علم و معرفت درایت است و به وسیله این دو یعنی درایت و روایت انسان مومن به اعلا درجه و مراتب علم دست می یابد.[5]

در سایه چنین تشویق و ترغیب های امام باقر(ع) بود که نوعی عطش و عشق و علاقه نسبت به تحصیل علم و معرفت ایجاد شد که جمعیتی انبوه که تا آن تاریخ در جامعه اسلامی سابقه نداشت رو به سوی علم آموزی آوردند و در تمامی رشته های علوم اسلامی مهم ترین پایه ها و پایگاه های علوم اسلامی بنیان گذاری شد و از سرتا سر جوامع مردم متوجه حوزه بی نظیر علوم اسلامی شدند.

 

ب: جایگاه و ارزش عالمان

نکته دیگر جایگاه والای عالمان است که حضرت باقر(ع) به شیوه های گوناگون اهمیت آن را گوشزد فرموده است. در روایتی در این باره می فرماید:

«عالم ینتفع بعلمه افضل من سبعین الف عابد...؛ عالم و دانشمندی که با دانش خود به جامعه سود برساند از هفتاد هزار عابد برتر است.»[6]

البته این سخن هرگز به معنی نفی ارزش عبادت نیست بلکه با این رهنمود حضرت می خواهد تا جامعه را از عبادتی که مبتنی بر علم و بصیرت نیست و تنها یک تعبد سطحی و بی اساس است باز دارد و آنان را به عبادت آگاهانه و بندگی واقعی در برابر خدا دعوت کند.

باز در این باره می فرماید:

«فضل العالم علی العابد کفضل القمر علی سائر النجوم لیلة البدر؛ فضل و برتری عالم نسبت به عابد همانند برتری ماه ( در درخشان ترین شب ) بر سایر ستاره هاست.»[7]

و یا در روایتی دیگر می فرماید:

فضل عالم بر عابد همانند فضل و برتری خورشید بر سایر کواکب است.[8]

بدیهی است که این تقدیر از عالم منوط به رعایت اموری و داشتن شرایطی است . چرا که به صرف برخورداری از علم به این فضیلت و کمال متصف نمی شوند .

به عنوان مثال حضرت باقر(ع) می فرماید:

آن عالم و فرزانه ای که از علم خود نفع برده و نفع برساند برتر از هفتاد عابد است.[9]

در مجموعه ای از روایات حضرت می فرماید:

علم عالم همانند شمع روشنی است که تاریکی جهل و حیرت و سرگردانی را از بین می برد و مردم را به خیر و نیکی و سعادت فرا می‏خواند و چنین عالمی از نجات یافتگان از دوزخ است و خداوند در برابر هر فردی که او را از جهل و حیرت رهایی می بخشد پاداش فراوانی می دهد از جمله پاداش صدهزار رکعت نماز در کنار کعبه را به او عطا می فرماید.[10]

در هرحال آنچه از مجموعه روایات حضرت باقر(ع) بر می آید این است که عالمی که به وظیفه خود عمل کند و مردم را به راه خیر هدایت کند از چنان منزلت و جایگاه والایی برخوردار است.

 

ج: اهمیت و ارزش معلم و دانش آموز

به دنبال تبیین منزلت علم و عالم امام باقر(ع) به موضوع دانش آموزی و تعلیم و تعلم و جایگاه و فضیلت دانش آموز و معلم می پردازند.

بر این اساس در زمینه اهمیت تعلیم و تعلم و ضرورت ترویج دانش در پهنه جامعه فرموده است:

معلم و متعلم هر دو پاداش و اجر معنوی دارند اما پاداش معلم فزون تر است. پس شما علم را از عالمان فرا گیرید و به دیگران هم آموزش دهید چنان که عالمان به شما آموزش دادند و دانش خود را در اختیار شما قرار دادند.[11]

در مورد پاداش دانش آموز و دانش آموزی می فرماید:

هر کس به دنبال آموزش علم به راه افتد، خداوند راه رسیدن به بهشت را برای او هموار می سازد. همانا ملائکه الهی بال های خود را زیر پای طالبان علم پهن می‏کنند و ساکنان آسمان ها و زمین حتی ماهی ها و دریاها برای او طلب آمرزش می‏کنند.[12]

امام باقر(ع) درباره پاداش معلم می فرماید:

همانا برای معلمی که امور خیر و نیکی ها را به دیگران می آموزد جنبندگان روی زمین و ماهیان دریا و پروازکنندگان در آسمان و ساکنان زمین و آسمان طلب استغفار و آمرزش می‏کنند.[13]

در روایتی دیگر می فرماید:

هر کس که دری از درهای هدایت و سعادت را بر روی خلق گشاید و ارزش ها را به آنان تعلیم دهد، همان پاداشی را خواهد داشت که به هدایت یافتگان و عمل شایسته آنان تعلق می گیرد، بی آن که از پاداش ایشان کم شود.[14]

 

د: وظایف دانش آموز و معلم

در قسمتی از رهنمودهای امام باقر(ع) هم به موضوع وظیفه و مسئولیت جویندگان دانش و آموزش دهندگان علم پرداخته شده است که به ذکر چند نمونه اکتفا می‏گردد:

1.دوری از جدل و فخر فروشی:

دانش نوعی قدرت است چه بسا هدف معلم از آموزش فخر فروشی باشد و یا نیت دانش آموز جدل و ستیز با دیگران بشود.

امام باقر(ع) با توجه به این گونه از امور تاکید می کنند تلاشگران عرصه علم و دانش اعم از دانش آموز و معلم باید نیت و انگیزه و هدف پاکی داشته باشند وگرنه :

«من طلب العلم لیباهی به العلماء او یماری به السفهاء او یصرف به وجوه الناس الیه، فلیتبوء مقعده من النار...؛ کسی که به تحصیل دانش روی آورد بدان انگیزه که در پرتو علم خویش بر اهل دانش فخر بفروشد یا با سست اندیشان ساده لوح به جدل و ستیز بپردازد یا مردم را متوجه و شیفته خود سازد، جایش در آتش است.[15]

 

2.لزوم دقت در انتخاب دانش آموز:

یکی از رهنمودهای امام باقر(ع) این است که معلم در گزینش دانش آموز دقت کند و علم را که یک امر ارزشمندی است در اختیار هر کس قرار ندهد.

نقل می کنند حضرت فرمود:

خداوند رحمت کند کسی را که علم را زنده کند. حاضران در مجلس پرسیدند: زنده ساختن علم به چه معناست؟ امام(ع) فرمود: زنده ساختن علم به این است که آن را به اهل دین و اهل تقوا بیاموزد.[16]

 

3.دقت در گزینش استاد و معلم:

از آنجا که علاوه بر علم، دانش آموز تحت تاثیر شخصیت اخلاقی و نظام فکری و اعتقادی معلم واقع می شود لذا ضرورت دارد دانش آموزان در علم آموزی به سراغ معلم شایسته و با صلاحیت بروند.

نقل شده است روزی در حضور امام باقر(ع) بحث از آیه «فلینظر الانسان الی طعامه؛ انسان باید در غذایی که از آن استفاده می کند دقت و تامل کند» به میان آمد،

شخصی از امام باقر(ع) پرسید: منظور از غذا در این آیه چیست؟

امام باقر(ع) فرمود:

منظور از غذا همان علمی است که می آموزد و باید انسان توجه کند که آن را از چه کسی فرا می‏گیرد.[17]

یعنی چون علم غذای روح است اگر در آن توجه نشود و آن ناسالم باشد یا به شکل نادرستی تهیه و ارائه شود موجب بیماری روح می گردد.

 

ه.آداب تعلم

در بعضی از روایات هم امام باقر(ع) شیوه ها و آداب و شرایط و آفات علم آموزی و بهره مندی از برکات عالمان را گوشزد می کند.

از جمله در روایتی می فرماید‌:

وقتی به حضور عالمی رسیدی بیشتر گوش کن و کمتر سخن بگو و خوب گوش کردن را و خوب شنیدن را یاد بگیر و سخن کسی را بی جهت قطع نکن.[18]

در روایتی دیگر امام باقر(ع) می فرماید:

علم همانند گنج است که کلید های این گنج پرسش است پس پرسشگر باشید خداوند رحمت خود را شامل حال شما کند.[19]

مساله دیگر در زمینه علم آموزی این که حضرت باقر(ع) فرمود:

کسی که به دانش خود عمل کند و دانسته هایش را به کار ببندد خداوند به او حقایق و اسرار نهفته جدیدی را خواهد آموخت[20]. [21]

 

1.ائمتنا، ج1، ص363. «تعلموا العلم فان تعلمه حسنة...»

2. ائمتنا، ج1، ص363. «وسلاح عند الاعداء.»

3. همان. «یرفع الهل به قوما فیجعلهم فی الخیر سادةک»

4.قرب الاسناد، ص32.

5.در مکتب فجر دانشها، ص374.

6.اصول کافی، ج1، ص12.

7.مسند امام باقر(ع)، ج1، ص166.

8.همان.

9.اصول کافی، ج1، ص33.

10.الاحتجاج، ج1، ص8.

11.اصول کافی، ج1، ص42.

12.همان، ص35.

13.مسند امام باقر(ع)، ج1، ص173.

14.اصول کافی، ج1، ص35. باب ثواب العلم و المتعلم،‌ حدیث 4.

15.اصول کافی، ج1، ص47.

16.جلوه امامت در افق دانش، ص253.

17.اصول کافی، ج2، ص62.

18.الاختصاص، ص245.

19.خصال، ص244.

20.بحارالانوار، ج78، ص189.

4.منابع و ماخذ: امام باقر(ع) جلوه امامت در افق دانش، ص 248-254؛‌ در مکتب فجر دانش ها، ص372-376؛‌ مسند امام باقر(ع)، ج1، ص 164-175.