تبیین روانشناختی نقش زنان در انتقال فرهنگ ایثاروشهادت

تبیین روانشناختی نقش زنان در انتقال فرهنگ ایثاروشهادت به فرزندان خود در دوران جنگ نرم

چکیده

تاریخ پرافتخار انقلاب شکوهمند اسلامی ایران سرشارازایثاروفداکاری ازخود گذشتی افرادی است که با بذل جان ومال خود راه ترقی وتعالی کشور را هموار نمودند وهستی خویش را درطبق اخلاص نهادند. زنان در طول تاریخ نشان داده اند که برای دست یابی به اهداف والای انسانی و کمال مطلق و برای قرب الهی از هیچ عملی فروگذار نگشته اند و در حد توان در خدمت خانواده، همسر و اجتماع بوده اند. زنان دوران جنگ ابتدا به خود و سپس به دیگران اثبات کردند که زن مسلمان صاحب توانایی های بی شماری است که در صورت تجلّی، معرّف پایگاه و جایگاه زن در اسلام می باشد . هدف از این پژوهش پاسخگویی به این سوال بود که زنان در خانه با نقش مادر چگونه می توانند باتوجه به ویژگی های رشدی فرزندان خود در مراحل مختلف زندگی فرهنگ ایثار و شهادت را به آنها منتقل کنند. روش پژوهش دراین مقاله، کتابخانه ای می باشد.

در این مقاله ابتدا به بررسی مفهومی ایثارو شهادت پرداخته ایم سپس به نقش زنان در دفاع مقدس اشاره ای نموده وبا تعریفی از جنگ نرم به بررسی نقش زنان در انتقال فرهنگ ایثارو شهادت به فرزندان خود پرداخته ایم این نقش را درسه مرحله از رشد فرد: دوره جنینی، نوزادی و کودکی و دوره بلوغ و نوجوانی بررسی نمودیم . و نتیجه اینکه مادر برای اینکه بتواند کار انتقال فرهنگ فوق رابهتر انجام دهد باید درباره رشدشناختی، اخلاقی و...اطلاعات لازم راکسب نماید و از روش های آموزشی غیرمستقیم مثل الگوسازی، داستان گویی و... استفاده کند زیرا آنقدر که کودک هنجارهای رفتاری پذیرفته شده را از طریق روش های آموزشی غیر مستقیم به طور ناخودآگاه درونی می کند از طریق روش های آموزشی مستقیم یاد نمی گیرد.

مقدمه
در طول تاریخ و نزد همه اقوام و ملل ، ایثار و شهادت از مقام منیع و رفیعی برخوردار بوده است و هرگاه کسی با مجاهدت خویش و با نیت رضایت پروردگار و خدمت به انسان جان خویش را از دست داده است، به مقام شهادت دست یافته است .زنان در مقوله ایثار و شهادت چه در دوران جنگ و چه بعد از اتمام جنگ نقش مهمی داشته اند و دارند. از جمله عوامل بسیار مهم و مؤثر در پیروزی انقلاب الهی و اسلامی ایران، حضور گسترده زنان شجاع و مؤمن در متن انقلاب است. زنانی که در دو سنگر جهاد و قیام، عفت و تقوا، و ایمان و معنویت با دشمن به مبارزه و نبرد پرداختند و در میدان عبادت و بندگی، خانه و خانواده و تربیت فرزند نیز الگوی زنان عالم شدند. به هر انقلاب و نهضتی الهی بنگریم، نقش فعال وسرنوشت ساززنان متعهد را مشاهده می کنیم .بهترین نمونه ها حضرت زهرا (س) و زینت کبری(س) هستند. قهرمانانی که درس عبودیت و بندگی پروردگار، آزادگی و بزرگ منشی، شرافت و کرامت انسانی، دفاع از حق و عدالت و مبارزه با بیداد را به همگان آموختند. از این روست که می نگریم، زنان آزاده، شجاع و مسلمان ما با الگو قرار دادن حضرت زهرا(س)، قدم در میدان مبارزه گذارده، روحیات و ملکات الهی را در خویش جلوه گر ساختند. زنان علاوه بر این که فرزندان، همسران، برادران و پدران خود را به مشارکت در دفاع مقدس تشویق می کردند،و این تشویق ها در استقبال مردان برای حضور بیشتر در جبهه ها بسیار مؤ ثر واقع شد،پس از شنیدن خبر شهادت بستگان و عزیزان خود،شکیبایی و بردباری کم نظیری را به نمایش گذاشتند که آن هم در تقویت روحیه رزمندگان به ادامه مردانه جنگ کمک فراوانی کرد .مواردی از روحیات قوی زنان را می توان در کلام امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری به وضوح دید: « درعین حالی که مادران، جوانا ن شان در جبهه شهید شده اند با کمال خوشرویی و افتخار،افتخار می کنند به این که جوان آن ها در راه اسلام شهید شده است و باز هم پیشنهاد می کنند که جوانان دیگر هم داریم و به اسلا م تقدیم می کنیم) .» (رضوانی: 1388)

فرهنگ ایثار و شهادت

یکی از ویژگی های انکار ناپذیر انقلاب اسلامی که ریشه در مکتب رهایی بخش اسلام دارد فرهنگ ایثارو شهادت است که همواره انگیزه جهاد بوده وشهدا با آرمانهای اسلامیشان مشخص کننده راه و خصلت انقلاب و عالم پیروزی آن بوده اند.

فرهنگ
فرهنگ به مجموعه ی پیچیده ای از خصوصیات احساسی ، فکری ، مادی و غیرمادی اطلاق می شود که به عنوان شاخص یک جامعه یا گروه اجتماعی مطرح می شود ، که این نه فقط شامل هنرها و آثار ادبی است ، بلکه شامل شکل های مختلف زندگی ، حقوق بنیادین انسان ها ، نظام های ارزشی و اعتقادات هم می باشد. (پناهی:94 : 1375)

ایثار"ایثار" در لغت به معنی بذل کردن ؛ دیگری را بر خود برتری دادن؛ سود دیگری را بر سود خود مقدم داشتن؛ و به معنی قوت لازم و مایحتاج خود را به دیگری بخشیدن است (عمید:1383)به معنای برگزیدن ، غرض دیگران را بر غرض خویش مقدم داشتن و منفعت غیر را بر مصلحت خود مقدم داشتن است. (دهخدا: 1377) و در اصطلاح عبارت است از:بخشش مال به کسی، با وجود نیاز به آن. (فهیمی: 1387 : 541 )

شهادت
از نظر اسلام هرکس به مقام و درجه ی "شهادت " نایل آید که اسلام با معیارهای خاص خودش او را" شهید" بشناسد، یعنی واقعاً در راه هدف های عالی اسلامی و به انگیزه ی برقراری ارزش های واقعی بشری کشته بشود، به یکی از عالی ترین و راقی ترین درجات و مراتبی که یک انسان ممکن است در سیر صعودی خود نایل شود، نایل می گردد «. (مطهری:1373: 64) به تعبیر مقام معظم رهبری، (شهادت به این معناست که یک انسان برترین و محبوب ترین سرمایه ی دنیوی خویش را نثار آرمانی سازد که معتقد است زنده ماندن و بارور شدن آن به سود بشریت است و این یکی از زیباترین ارزش های انسانی است. و آنگاه که آرمان مطلوب او الهی و آرزوی همه پیامبران خدااست، این ارزش در صدر همه نیکی ها ی بشر قرار می گیرد و در هیچ ترازوی مادی نمی گنجد . پذیرش این تفکر، همان عامل خیره کننده ای است که به مجاهدان راه حقیقت ، نیرویی برای باطل ساختن همه محاسبات جبهه خصم می بخشد و چنان که به تجربه دانسته شده است ، دشمن حقیقت را دچار بن بست و عجز و حیرت می سازد(خامنه ای: 1381 )
نقش زنان در دفاع مقدس

امام خمینی(ره) درباره نقش پراهمیت زنان در انقلاب و به ویژه جبهه و جنگ می فرماید:

ما مفتخریم که بانوان و زنان ، پیر و جوان ، خرد و کلان، درصحنه های فرهنگی واقتصادی و نظامی ، حاضر و همدوش مردان ، یا بهتر از آنان در راه تعالی اسلام و مقاصد قرآن کریم فعّالیّت دارند و آنان که توان جنگ دارند در آموزش نظامی که برای دفاع از اسلام و کشور اسلامی ، از واجبات مهم است شرکت و از محرومیت هایی که توطئه دشمنان و ناآشنایی دوستان از احکام اسلام و قرآن بر آنها، بلکه بر اسلام و مسلمانان تحمیل نمودند، شجاعانه و متعهدانه خود را رهانیده و از قید خرافاتی که دشمنان برای منافع خود به دست نادانان و بعضی آخوندهای بی اطّلاع از مصالح مسلمین به وجود آورده بودند، خارج نموده اند . و آنان که توان جنگ ندارند در خدمت پشت جبهه به نحو ارزشمندی که دل ملت را از شوق و شعف به لرزه می آورد و دل دشمنان و جاهلان بدتر از دشمنان را از خشم و غضب می لرزاند، اشتغال دارند و ما مکرّر دیدیم که زنان بزرگواری زینب گونه علیه اسلام الله ، فریاد می زنند که فرزندان خود را از دست داده و در راه خدای تعالی و اسلام عزیز از همه چیز خود گذشته و مفتخرند به این امر و می دانند آنچه به دست آورده اند بالاتر از جنات نعیم است ، چه رسد به متاع ناچیز دنیا.(امام خمینی: 1376: 311-312 )
هرچند شرح همه ایثارها، از جان گذشتی هاو اقدامات زنان در جن گ تحمیلی میسر نیست سعی می کنیم با ذکری از نمونه های آن یادآور تلاشها و حماسی آنها باشیم.

الف) حضور در جنگ : در بعضی مواقع با توجه به شرایطی که بوجود می آید زنان نیز خود را موظف به حضور در جنگ می بینند و در این راه همانند مردان اسلحه به دست به صورت رو در رو با دشمن می جنگند. مقاومت دلیرانه زنان در شهر های جنگی زبانزد است. زنان جوان در شهر های خرمشهر، آبادان، مریوان و...سلاح به دست گرفتند و به دفاع از انقلاب پرداختند. عده ای از این زنان به شهادت رسیدند و برخی نیز مجروح و یا اسیر شدند. در صدر اسلام نیز در جنگهای مثل نبرد احد و نبرد حنین زنانی مثل(نسیبه و ام حارث ) اسلحه به دست درمقابل دشمن ایستادند.

ب) پرستاری از مجروحان: از دیگر نقش های زنان در جنگ، پرستاری و مداوای مجروحین در جبهه و جنگ می باشد . در طول جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، زنان فراوانی در قالب بسیج به پرستاری و مداوای مجروحین پرداختند و تعدادی نیز در این را به مقام رفیع شهادت نایل شدند.

پ) کمک های مالی: در طول جنگ بسیاری از زنان کشورمان به اهدای اموال و وسایل لازم رزمندگان در جبهه اقدام کردند. به طوری که امام خمینی (ره) درباره آنها فرمود: زنان در عصر ما ثابت کردند که در مجاهدت همدوش مردان بلکه مقدم برآنانند. زنان ایران هم مجاهدت انسانی عظیم کرده اند و هم مجاهدت مالی.

ت) فعالیت های تبلیغی : در طول جنگ تحمیلی عده ای از زنان با سرودن اشعار حماسی و دینی و پخش آنها از مطبوعات به تهییج دلاور مردان جبهه و جنگ همت گماردند.

مفهوم جنگ نرم

جنگ نرم علیه ایران مدت هاست که آغازگردیده است . هنگامی که دشمن در جنگ سخت شکست خورد و نتوانست از طریق اقدامات نظامی به اهداف خود برسد با شروع دهه دوم انقلاب به بهره گیری از راهبرد جنگ نرم روی آورد . دشمن قصد دارد از این طریق فرهنگ، باور،عقاید وارزش های ناب اسلامی را از مردم این مرز وبوم سلب کند . در واقع جنگ نرم شکل جدید و پیشرفته تر تهاجم فرهنگی است.
آنچه به عنوان جنگ نرم مطرح می شود در ادبیات غرب بیشتر به قدرت نرم شناخته شده است که زیر بنای فکری آن اولین یار توسط جوزف نای به شکل علمی مطرح شد . ازنظر جوزف نای قدرت نرم عبارت است از توانایی کسب (مطلوب) از طریق جاذبه؛ نه از طریق اجبار یا تطمیع. قدرت نرم از جذابیت فرهنگی، ایده ال های سیاسی و سیاست های یک کشور ناشی می شود (روحانی و همکاران: 1387: 24 )

مهم ترین حوزه اعمال و تاثیر گذاری قدرت نرم برطرف مقابل، حوزه رسانه ها است . از طریق انواع سایت ها ، پخش برنامه های مختلف از کانال های ما هواره ای برنامه هایی که جذابیت آنها برای جوانان بالاست ولی گمراه کننده اند.در واقع تفاوت جنگ سرد و جنگ نرم در چگونگی کاربرد ابزار و روش ها برای تحمیل اراده است . بی تردید در شرایطی که فکر، اندیشه و اراده ملتی تسخیرگردد به طور طبیعی آن کشور بدون کاربرد قدرت نظامی اشغال می گردد.

دشمن سعی دارد ازاین طریق فرهنگ، عقاید ، باورهاو... جوانان مارا از آنان سلب کند و فرهنگی که مد نظر خودشان است به آنان بقبولاند . لذا باید فرهنگی که جوانان در طول زندگی کسب می کنند چنان در وجود آنها درونی شود که دشمن نتواند کاری از پیش ببرد. و کسی که می تواند در این زمینه بیشترین تاثیر گذاری را داشته باشد مادر است. یکی از ابزارهای فرهنگی مقابله با جنگ نرم، آموزش و درونی کردن فرهنگ ایثار و شهادت در جوانان است.

جاری شدن فرهنگ ایثار و شهادت در جامعه، ابتدا باید در جامعه کوچک خانه باشد و بی شک مدیر اصلی در این جامعه زن با نقش مادری است. خانه، جامعه اول محسوب می شود و فرایند جامعه پذیری از آن شروع می شود در این فرایند مادر نقش مهمی دارد.امام خمینی (ره) در این باره می فرماید: از دامن مادر است که مرد به معراج می رود.

فیلسوف بزرگ ایت الله جوادی آملی در رابطه با اهمیت نقش زنان در انتقال ارزشها به اعضای خانواده می گوید:

نقش زن در ایجاد ارتباط بین مرد به عنوان پدر و افرادی که بعداً متولد می شوند و دمیدن رأفت وعطوفت و ایثار در آنان، نشان می دهد که اصالت خانواده به عهده زن است(آملی 1374 ). در انتقال دادن فرهنگ ایثار و شهادت مهم ترین چیز شناخت این فرهنگ است. مادر در وهله اول باید این فرهنگ را به خوبی بشناسد . داشتن شناخت درست از آن کار انتقال را میسرترمی نمایددر واقع به هر میزانی که دانش و اطلاعات مادر نسبت به فرهنگ ایثار و شهادت بیشتر باشد بهتر و مفیدتر می تواند آن را به فرزند خود بشناساند و انتقال آن را بهتر انجام دهد. شناخت درباره این فرهنگ به دست نمی آید مگر اینکه مادر به این مقوله دقت نماید. مادر باید خود را موظف کند تادر این باره اطلاعات کافی راکسب نماید. مسئله دیگر در این باره بحث ارزش گذاری آن است مادر باید برای این فرهنگ مقدس ارزش قائل باشد و نیز آن را بر دیگر فرهنگ ها برتری بدارد.

نقش مادر در انتقال فرهنگ ایثار و شهادت به فرزندش در مراحل مختلف رشد

هرچند کار اصلی انتقال فرهنگ ایثار و شهادت به فرزندان پس از تولد به ویژه هنگامی که آنان توان عقلی کافی برای دریافت این مفاهیم رادارا شدند آغاز می شود، ولی مسئولیت مادر پیش از آن حتی پیش از دوران جنینی کودک، یعنی زمان انعقاد نطفه، شروع می شود.

زمینه سازی فرهنگ ایثار و شهادت در دوران جنینی فرزندان:

امروزه برکمتر کسی پوشیده است که دوران جنینی علاوه بر اینکه دوران تکامل جسمی و ایام شکل گیری اعضا و جوارح اوست دوران دریافت پیام های تربیتی و تاثیرپذیری اخلاقی و روانی او نیز می باشد. نتایج تحقیقات نشان می دهد که جنین در زهدان واقعاّ یاد می گیرد که بعضی از ویژگی های صوتی کلمات را تمیز دهد . طی آزمایش بسیار جالبی، زنان در شش هفته ی آخر بارداری، بخشهایی از یک کتاب قصه ی کودکان را باصدای بلند می خواندند. دو یا سه روز پس از تولد، به نوزادان فرصت داده شد به پستانک مخصوص که به سیم دستگاه ضبط میزان مک زدن متصل بود مک بزنند . الگوی مک زدن نوزاد ، دستگاه پخش نوار قصه را روشن یا خاموش می کرد . یکی از الگوهای مک زدن باعث پخش همان صدایی می شد که نوزاد پیش از تولد شنیده بود؛ الگوی دیگری موجب پخش قصه ای می شد که نوزاد در دوره ی جنینی نشنیده بود. قصه برای بعضی نوزادان با صدای مادرش و برای برخی دیگر با صدای نا آشنا پخش می شد . نوباوگان با میزان مک زدن خود نشان دادند که صدای مادر خود را بر صدای نا آشنا ترجیح می دهند. یافته عجیب این بود که آنها داستان آشنا را بر داستان نا آشنا ترجیح می دادند-حتی وقتی هردو قصه با صدای آشنا پخش می شد.(براهنی وهمکاران:1385: 108 )

از مطالب فوق چنین استنباط می شود که وظیفه مادر برای پرورش نسلی پاک، آماده ی شهادت و فداکاری در راه حق، مراقبت های حساب شده ی دوران جنینی فرزند و فراهم ساختن زمینه رشد سالم و کامل او در این برهه ی حساس و سرنوشت ساز است. به همین دلیل یکی از اندیشمندان مسلمان با تکیه بر احادیث و روایات چنین گفته است»: مادر در ایام حمل، اگر از ذکر خدا، شرکت در مجالس الهی، خواندن قرآن، توجه به واجبات و حفظ آرامش غفلت نورزد، در روان و مغز کودک و رشد روحی و معنوی او اثر بسزایی دارد.« (انصاریان1379 :396 )

فرهنگ سازی در دوره ی نوزادی و کودکی:

درست است که نوزاد معانی کلمات و جمله ها را نمی فهمد و خصوصیات مناظر و اشکال را تشخیص نمی دهد لیکن اصوات و آهنگها را می شنود و هم چنین، مناظر و اشکال را می بیند و اعصابش از آنها متاثر می شود . بدین جهت نمی توان گفت که دیدنیها و شنیدنیها هیچگونه تاثیری در نوزاد ندارد و نسبت به آنها بی تفاوت محض است. جمله ها گرچه برای نوزاد معنا ندارد اما در روح حساس و اعصاب ظریف او نقش می بندد. کودک تدریجاً با آن جمله ها مأنوس و آشنا می گرددو همین آشنایی ممکن است نسبت به آینده او موثر باشد. ما با هر لفظی بیشتر آشناباشیم معنای آن را بهتر درک می کنیم(امینی : 1375: 107)از این رو حاکمیت فضای مذهبی و در میان بودن سخن پیرامون حق طلبی و فداکاری، محترم شمردن شهید و شهادت توسط اعضای خانواده، بستر پذیرش فرهنگ ایثار و شهادت را در فرزندان فراهم خواهد ساخت .
کودک از همان آغاز تولد مشغول شکل گرفتن و پروش یافتن و به اصطلاح تربیت شدن است . او در تمام لحظات زندگی تدریجاً بزرگ می شود و شکل می گیرد سیستم فکری و تفکر کودک از همان آغاز مانند یک دستگاه دقیق فیلم برداری از تمام رویدادها فیلم برداری میکند، و بدین وسیله ساخته می شود و پرورش می یابد . از نظر روان شناسانی همچون فروید رشد شخصیت کودک که به نظر او از آغاز تولد شروع می شود در حدود 5-6 سالگی بیشترین اهمیت را پیدا می کند. این رشد در سنین حدود 14 سالگی کامل می شود.( کریمی: 1388: 70) بنابر این شخصیت یک کودک 5-6 ساله تقریباً شکل گرفته، و تربیت های بعدی بسیار دشوار و کم اثر خواهد بود . کودک در این دوره وارد مرحله جدیدی از رشد عقلی (ذهنی) می شود که پیاژه آن را مرحله (عملیات عینی) نامیده است. این دوره به این علت عملیات عینی خوانده می شود که با وجود رشد استعدادهای ذهنی و عقلی در کودک ، هنوز عملیات ذهنی به جه ان خارج وابستگی دارد و حل مسایل درگروه ارتباط مستقیم و عینی است . (بی ریا و دیگران، 1375 ) از نظر پیاژه ، کودک در این مرحله دارای احساسات و عواطف قوی است از این حیث مانند بزرگسالان است اما از لحاظ فکری قابلیت درک مطالب و مفاهیم انتزاعی را ندارد . با توجه به ویژگی های رشد شناختی ، اخلاقی و ... در این مرحله، بهتر است از روش های غیر مستقیم برای انتقال مفاهیم ایثار و شهادت به کودک خود استفاده کند . روش هایی مثل : الگوسازی، قصه گویی، روش نمایشی، آموزش بازیهای گروهی و فردی، تهیه اسباب بازیهاو سرگرمی های مورد علاقه ی این رده ی سنی که نمادی از جبهه و جنگ باشد، آموزش نقاشی ها و کاردستی هایی که زمینه اصلی آنها را مفاهیم دفاع مقدس تشکیل دهد.
همانطور که اشاره شد کودک از لحاظ رشد شناختی در مرحله عملیات عینی قرار دارد به همین دلیل بهترین روش برای انتقال فرهنگ ایثار و شهادت روش الگوپذیری و اسوه سازی برای کودک است. در این مرحله از عمر قدرت تقلید بسیار بالا است و این دوره مرحله کسب عادت است غریزه تقلید یکی از نیرومندترین و ریشه دارترین غرایز انسانی است. انسان یک مقلد است و در تمام عمر کم یا بیش از دیگران تقلید می کند . اما در سنین بین یک سالگی تا پنج - شش سالگی بیشتر از این غریزه برخوردار میگردد.(امینی: 1375: 165) کودک یک مقلد کامل است، به اعمال ، رفتار و اخلاق مادرنگاه می کند و از او تقلید می نماید او به مادر به عنوان یک الگو می نگرد و خود را باآن تطبیق می دهد. او به کردار و اعمال مادر می نگرد و به پند و اندرز توجهی ندارد و اگر کردار با گفتارمطابق نبود کردار را ترجیح خواهد داد . مادری که به مفهوم ایثار و شهادت توجهی ندارد و ایثار و از خود گذشتگی ندارد نمی تواند فرزندی شهادت طلب و ایثارگر تربیت کند و تحویل جامعه دهد.بنابر این مادرباید خود الگویی از ایثار و فداکاری باشد مادر می تواند با گذشت و چشم پوشی از خواسته های خود در مقابل کودک این فرهنگ را به او منتقل کند . نکته حائز اهمیت این است که، مادرباید توان شناختی، عاطفی و انگیزشی فرزند خود را در رده های مختلف سنی او در نظر بگیرد و راه کارهایی را به کار ببندد که مطابق با توانایی ها و ویژ گی های مراحل رشد وی باشد. مادر می تواند از طریق داستان گویی نیز این مفاهیم را به فرزند خود منتقل کند . داستان و قصه گویی یکی از مناسب ترین روش های آموزش مفاهیم دینی به کود کان است . زیرا کودکان شیفته ی شنیدن قصه و خواندن داستان می باشند. مادر می تواند برای فرزند خود داستان ها و قصه هایی را بخواند که مفاهیم جبهه و دفاع مقدس را داشته باشد . روش دیگری که مادر از طریق آن می تواند این فرهنگ را به فرزند خود منتقل کند، روش نمایشی است . روش نمایشی یکی از روش های آموزشی است که دارای تاثیر فوق العاده ای می باشد و از راه آن می توان این مفاهیم را در قالب های قابل مشاهده و به گونه ای روشن و آسان به فرزندان آموزش داد. روش نمایشی موجب می شود کودکان مطالب را بهتر درک کنند و یادگیری عمیق تر صورت پذیرد معمولاً کودکان نمایشی را که در کودکی دیده اند، به شکل خودآگاه یا ناخودآگاه تا آخر عمر در حافظه خود حفظ و نگهداری می کنند . با توجه به مطالب فوق مادر در این مرحله می تواند فرزند خود را در مراسم سرور وسالار شهیدان امام حسین علیه السلام، در تعزیه ها شرکت دهد و برای او فیلم ها، کا رتون ها، انیمیشن ها و برنامه های تلویزیونی با مضامین دفاع مقدس را تهیه کند که جذابیت آنها برای خردسالان بالاست

آموزش بازیهای گروهی و فردی که به هر طریقی تداعی کننده ی روزگاران جبهه و جنگ و دفاع مقدس باشند یکی دیگر از روش ها برای انتقال این مفاهیم می باشد. به نظر برخی از روان شناسان کودک نظیر پیاژه، بازی در واقع کلید اصلی کشف دنیای اطراف کودک است و رشد شخصیت او از جنبه های مختلف به بازی کردن وابسته است (کریمی:1388: 41 )

این دوره، دوره رشد زبان نیز می باشد . زبان ابزاری برای انتقال مفاهیم ایثار و شهادت است . آموزش زبان توسط مادر انجام می گیرد. طفل از طریق مادر براین ابزار مسلط می شود و به توجیه وتشریح مسائل می پردازد مادر باید برای انتقال این مفاهیم به فرزند خود با آنها به زبان خودشان ( زبان کودکانه ) صحبت کند . آنچه درباره ی این فرهنگ به کودک آموزش داده می شود باید روشن و دقیق باشد تا نیازی به دوباره آموزی نباشد ؛ زیرا تجدید نظر ساخته ها، ویران کردن و از نو ساختن کاری دشوار است . وسعت انتقال فرهنگ مادر به فرزند خود بسیار است. فرهنگی که مادر به ذهن فرزند خود تزریق می کند به سادگی پاک شدنی نیست. در این دوره مدرسه و رسانه ها به خصوص تلویزیون نیز نقش مهمی دارند. در بیشتر منازل کودکان از سنین پایین جذب برنامه های آن می شوند. هر چند مدت زمان تماشای برنامه ها کم باشد، کودک هرچه رامی ببیند بدون چون و چرا قبول می کند و این به همان غریزه تقلید او بر می گردد پس مادر باید بر برنامه هایی که کودک تماشا می کند نظارت داشته باشد . از سوی دیگر کودکان ساعات طولانی را در مدرسه می گذرانند مدارس نیز در انتقال این مفاهیم به کودک نقش بسزایی دارند . مادر موظف است با انتخاب برنامه های مناسب از رسانه ها و هم چنین انتخاب مدرسه مناسب به درونی شدن فرهنگ فوق سرعت ببخشد . چرا که مادر در تماس مستقیم با کودک، افکاراو را شکل می دهد. از این رو حفظ و انتقال این فرهنگ مقدس تا حد زیادی به مادر وابسته است.

فرهنگ سازی در دوره نوجوانی و بلوغ:

دوران نوجوانی و بلوغ به خاطر رخ دادن دگرگونی های جسمی و روحی در فرد، یکی از حساس ترین دوره های زندگی فرد به شمار می رود . نوجوان وارد مرحله جدیدی از رشد عقلی (ذهنی) می شود که پیاژه آن را مرحله)عملیات صوری (نامیده است . یعنی مرحله ای که فرد می تواند به صورت کاملاً نمادی استدلال کند (براهنی و همکاران 112:1385):

و از نظر کلبرگ افرادی که به سطح تفکر به شیوه عملیات صوری رسیده باشند از لحاظ رشد استدلال اخلاقی در سطح سوم (اخلاق پس عرفی ) قراردارند (براهنی و همکاران 118:1385 :). بنابر این لازم است مادر جهت انتقال فرهنگ ایثار و شهادت به فرزند خود بیش از بیش از عقل و منطق استفاده کند و از در استدلال با آنها سخن بگوید.فردی که در این مقطع ، عمر خویش را سپری می کند در اوج استقلال طلبی، حقیقت جویی، و پرسشگری است. مادر در این مرحله با توجه کردن به نکات زیر می تواند انتقال فرهنگ فوق را بهتر و عمیق تر در فرزند خود درونی کند.

الف) تقدیس شهید و شهادت و یاد آوری اهداف بزرگ شهیدان : بدون شک شهادت در راه خدا با همه ارزشمندیش به خودی خود هدف نمی باشد، بلکه هدف اصلی دفاع از دین و حق و عدالت است مادر در مطرح موضوع ایثار وشهادت با فرزند خود نباید آن را هدف اصلی معرفی کند. بلکه به او بفهماند که در جهت دفاع از حق و عدالت، عزت و شرف انسانی شهادت نصیب آنان گردید.
ب) بهره گیری از استدلال و عقلانیت : همانطور که اشاره شد دوره جوانی دوران پرسشگری است. مادر باید به سوالات اعتقادی و دینی فرزندش با دلیل و منطق نه با احساس و عاطفه یا جبر و تحکیم جواب دهد اگر مادر به جای استفاده از دلیل و منطق به احساسات و جبر متوسل شود ممکن است فرزند خود را از دین و مسائل دینی متنفرکند در نتیجه زمینه ایثار و فداکاری در راه آن از ذهن و دل آنان رخت بر می بندد.

پ) رعایت صداقت در مورد مسائل مذهبی: از آنجا که جوانان دارای ذهنی حقیقت جو هستند و معمولاً از ریاکاری مذهبی بیزار می باشند، چنانچه خانواده ها طالب فرزندانی معتقد و ایثارگر و شهادت طلب هستند. لازم است به طور جدی اخلاص را در امور دینی خود مراعات کرده و از دوگانگی حرف و عمل پرهیز نمایند )نهج البلاغه،کلمات قصار، شماره( 456 )

ت) دمیدن روح شجاعت و عزت و غیرت در جوانان : انسان در صورتی آمادهی شهادت و ایثار میشود که از روحیه ی عزتمندی و شجاعت برخوردار بوده و برای مبارزه در راه خدا ترس و تردیدی به خود راه ندهد(مطهری:1365: 14) از این رولازم است همواره شجاعت و غیرت و عزت را در دل و جان جوان انمان زنده و بارور ساخته و با یادآوری الگوهای مردانگی و شرافت آنان را از ذلت پذیری به دور سازیم.
در این دوره مادر باید به دو نکته توجه داشته باشد یکی اثرات گروه همسالان در این دوره است و دیگری کتاب هایی که فرزندش مطالعه می کند.

در این دوره نوجوان در معرض اثرات گروه همسالان و دوستان نیز قرار می گیرد. این گروه تاثیرات مهمی در شکل گیری هویت نوجوان دارند . انتخاب دوست یک امر تحمیلی نیست که والدین به فرزندشان بگویند با فلان کس دوست شوند و با فلان کس دوست نشوند. نوجوان باید در انتخاب دوست آزاد باشد . اما این هم درست نیست که آنها در انتخاب دوست کاملاً آزاد باشند و هر که را خواست ند به عنوان دوست برگزیند زیرا اخلاق، رفتار و افکار دوستان بدون شک در یکدیگر اثردارد . در این باره پیغمبر اسلام صل الله علیه و آله فرموده است: انسان برمرام و مذهب و روش دوست و همنشینش خو می گیرد. وظیفه مادر در این دوره هدایت نوجوان برای انتخاب دوستانی است که از لحاظ افکار، اخلاق، محیط خانوادگی و... مثل شرایط زندگی فرزند خودش باشد .

یکی دیگر از نکاتی که مادر باید به آن توجه داشته باشد کتاب هایی است که فرزندش مطالعه می کند. کتاب خوب در روح خواننده عمیقاً تاثیر می گذارد. روح و نفس انسان را تکامل می بخشد و شخصیت انسانی او را بالا می برد . بر دانش او می افزاید و اطلاعاتش را بیشتر می نماید. نقائص اخلاقی و اجتماعی را بر طرف می سازد . تاثیری که خواندن یک کتاب ممکن است در روح شخص بگذارد از تاثیرات دیگر عمیق تر و ریشه دارتر می باشد و گاهی شخصیت او را دگرگون می سازد. پس مادران باید کتاب ها یی رابرای فرزندان خود خریداری کنند که محتوای آنها درباره ایثار و شهادت باشد.

حالا این فرد که در طول مراحل زندگی درجامعه کوچکی مثل خانواده فرهنگ ایثار و شهادت در در وجود اونهادینه شده است وقتی وارد اجتماع بزرگتر می شود احتمال اینکه این فرهنگ را حذف و فرهنگ جدیدی را جایگزین آن کند کم است هنگامی که این فرد به طور مستقل تشکیل خانواده می دهد . به عنوان مادر یا پدر خانواده مسئولیتی را که برعهده او نهاده شده است به خوبی حس می کند و خویش را در انتقال این فرهنگ مسئول می داند. او درک می کند آنچه را که والدینش به او داه اند حالا او در اختیار نوباوه خود قرار دهد تا جریان ایثار و شهادت جاری باشد. اگر کار انتقال فرهنگ ایثار و شهادت به فرزندان به طور صحیح انجام پذیرد فرزندان می توانند حافظان خوبی برای این فرهنگ مقدس و با ارزش باشند.

نتیجه گیری:

ایثار و از خود گذشتگی و شهادت طلبی عمری به درازای عمر بشر دارد و کم و بیش در همه جوامع بشری و به اشکال مختلف تجلی یافته است. زنان در طول تاریخ و در طول هشت سال دفاع مقدس به صورت های مستقیم و غیر مستقیم در جبهه و جنگ حضور داشتند و به طرق مختلف برای حفظ دین و دفاع از این مرز وبوم ایثار و فداکاری کردند . آنچه امروز بیش از هرچیز نیازمند آن هستیم حفظ ارزش های ایثار و شهادت است زیر ا اینک دوران تهاجم سخت دشمن گذشته است. ماهیت و هدف تهدیدات دشمن دگرگون شده است و دشمن از راه تهدیدات نرم و با استفاده از ابزارهای مختلفی مثل رسانه ها فرهنگ، عقاید، ارزش های ملت ایران را هدف قرار داده است وشروع به فروپاشی باورها، ارزش ها والگوهای رفتاری در بین جوانان، نخبگان و عامه مردم نموده است ولی اکثراَ جامعه هدف آنان جوانان می باشد . یکی از ابزارهای فرهنگی جهت مقابله باتهدیدات نرم دشمنان ، آموزش ودرونی کردن فرهنگ ایثار و شهادت درجوانان می باشد. اگراین ارزشها در وجود جوانان به طورصحیح نهادینه شود این فرهنگ باارزش همچنان حفظ خواهد شد. باید انگیزه های ایثارگرانه و شهادت طلبانهرا با روش های ارشادی و تربیتی به فرزندان انتقال داد و کسی که می تواند در این مقوله موثر واقع شود مادر است. مادر می تواند با روش های مستقیم و غیرمستقیم مفاهیم ایثار و شهادت را به فرزند خود منتقل کند. برای آموزش و انتقال این مفاهیم دردوره کودکی استفاده از روش های غیر مستقیم مؤثرتر از روش های مستقیم است زیرا استفاده از روش های مستقیم اولاً : باعث مقاومت کودک در برابر گفته های مادر می شود ثانیاً: آنقدر که کودک هنجارهای رفتاری پذیرفته شده را از طریق روش های آموزشی غیر مستقیم به طور ناخودآگاه درونی می کند از طریق روش های آموزشی مستقیم یاد نمی گیرد . روش الگوسازی و داستان گویی و ... از جمله روش های غیرمستقیم است. برای انتقال فرهنگ ایثار و شهادت چیزی که باید به آن خیلی توجه کرد و درباره آن آگاهی کسب نمود شناخت روحیات و مراحل رشد و ویژگی های آن ها در فرزندان است این را نیز باید مد نظر داشت که سطح فکر کودکان متفاوت است. مادر برای درونی کردن فرهنگ ایثار و شهادت در دوره ی نوجوانی باید بیش از بیش ازعقل و منطق استفاده کند . زیرا در این مرحله نوجوان وارد مرحله جدیدی از رشد شناختی، اخلا قی، اجتماعی و ... می شود . آگاهی درباره رشد شناختی، اخلاقی ، اجتماعی و... باعث می شود که مادر بهتر بتواند در رده های مختلف سنی فرزند خود راه کارهای مناسب را اتخاذ نماید و این فرهنگ گرانبها را به او منتقل کند و در وجودش درونی سازد.

منابع
-رضوانی، اصغر.( 1388 ) جلوه های حضور زنان بسیجی در دفاع مقدس . در تاریخ 15/ 1/ 1389 از سایت www.aftab.ir

-پناهی، محمد حسین. ( 1375 ).نظام فرهنگی، کارکردها و دگرگونی آن در ارتباط بحث تهاجم فرهنگی، تهران: مرکز پژوهش های بنیادین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

-عمید، حسن. ( 1383 ش) فرهنگ فارسی عمید، تهران: امیر کبیر.چاپ سی ام.

-دهخدا، علی اکبر. ( 1377 ).لغتنامه، ج 3، تهران: دانشگاه تهران.

-فهیمی، محمدصادق. ( 1387).فرهنگ ایثاروشهادت و شاخص های آن، مجموعه مقالات همایش ملی ترویج فرهنگ ایثاروشهادت، اصفهان: دانشگاه اصفهان .
-مطهری، مرتضی. ( 1373 ) قیام و انقلاب مهدی علیه السلام از دیدگاه فلسفه تاریخ ومقاله شهید، تهران: صدرا.
 -خامنه ای، سیدعلی(15/ 10/ 1381). بیانات.

-خمینی، روح الله . ( 1376 ). آیین انقلاب اسلامی گزیده ای از اندیشه و آراء امام خمینی(س)، (-) موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).چاپ چهارم.  

-نای، جوزف اس. ( 1387 ). قدرت نرم، مترجمان محسن روحانی، مهدی ذولفقاری؛ با مقدمه دکتر اصغر افتخاری.تهران: دانشگاه امام صادق )ع(: پژوهشکده مطالعات و تحقیقات بسیج.

-آملی، جوادی.( 1374 ). زن درآیینه جلال و جمال ، نشر فرهنگی رجاء.

-ریتال. اتکینسون]... و دیگران.( 1385 ). [زمینه روان شناسی هیلگارد،مترجمان محمد تقی براهنی] ... دیگران. [تهران: رشد.

منبع: مجموعه مقالات همایش ملی فرهنگ ایثار و شهادت/ دانشگاه زنجان 

نویسنده : مریم آذرشین