نگاهی گذرا به اخلاق خانوادگی امام محمدباقر علیه‌السلام

نگاهی گذرا به اخلاق خانوادگی امام محمدباقر علیه‌السلام  

امام محمدباقر علیه‌السلام فرمودند: «مَن حَسُنَ بَرّهُ بِاَهلِهِ زید فی عمره؛ هر کس با روشی نیکو و پسندیده به همسر و فرزندان خود نیکی کند عمرش طولانی می‌‌‌شود»

امام محمد باقر علیه‌السلام، به لحاظ ویژگی‌‌های اخلاقی و برتری‌های علمی در زمان خود شهرت فراوانی یافت (1) و قبل از ولادتش مورد عنایت خاص پیامبر و امامان قبل از خود بود.

جابر بن عبدالله انصاری سلام خاص رسول گرامی اسلام را به امام باقر علیه‌السّلام رساند. (2) ایشان در عصر خود در زهد و علم و عظمت و فضیلت سرآمد همه عالم  بود و مقام علمی و اخلاقی او مورد تصدیق دوست و دشمن بود.

بسیاری از بزرگان صحابه و تابعین از محضر آن حضرت مستفیض شده و کتب دانشمندان و مورخان اهل سنت نیز پر از سخنان گهربار آن پیشوای بزرگ است. (3)

اخلاق خانوادگی امام محمدباقر علیه‌السلام

مقدمات ازدواج و تولد فرزند

حضرت امام محمد باقر علیه‌السلام ضمن توجه خاص به ایجاد زمینه‌‌های مناسب قبل از ازدواج و قبل از تولد فرزند به مسائل تربیتی از روزهای آغازین تولد اشاره فرموده  ، نکات مهمی را سفارش کرده‌‌اند.

مانند گفتن اذان و اقامه در گوش راست و چپ کودک، عقیقه کردن و انتخاب نام نیکو، تأثیر شیر مادر در تربیت و ... (4)

محبت به کودکان

نیاز کودکان به محبت از ضروری‌‌ترین نیازهای عاطفی است که می‌‌توان با بوسیدن، در آغوش گرفتن، گفتن جملات زیبا و محبت‌‌آمیز، خریدن هدیه و اسباب بازی، همبازی شدن با آنها و... به این نیازها پاسخ گفت.

امام محمد باقر علیه‌السّلام عنایت ویژه ی  به تربیت و مهرورزی به فرزندان داشتند .

محمد بن مسلم نقل می‌‌کند که در خدمت امام باقر علیه‌السّلام بودم. در این هنگام فرزند (خردسالش) جعفر - علیه‌السّلام ـ وارد شد... و در دستش عصایی بود که با آن بازی می‌‌کرد. امام باقر علیه‌السّلام او را به گرمی در آغوش گرفت و به سینه خود فشرد و خطاب به او فرمود: پدر و مادرم فدایت... در این هنگام جعفر ـ علیه‌السّلام ـ خندید. (5)

ستایش از فرزند صالح

تشویق و ستایش از کارهای نیک فرزندان ، موجب احساس موفقیت و ایجاد انگیزه قوی در استمرار کار های نیک آنان می شود به ویژه اگر تشویق و ستایش در موقعیت مناسبی صورت گیرد.

طاهر یکی از اصحاب امام باقر علیه‌السّلام نقل می‌‌کند که در محضر امام نشسته بودم که فرزندش جعفر علیه‌السّلام وارد شد. امام باقر فرمود: او بهترین مخلوقات خداوند است.(6) حضرت نزد اصحاب خود فرزندش را با جملاتی بسیار نیکو مورد محبت و تشویق قرار داد.

نصیحت محبتانه به فرزند

پدر و مادر باید با هوشیاری کامل ضمن حفظ شخصیت و جایگاه خود در نزدیک شدن به فرزندان و ایجاد رابطه صمیمی با آنها بکوشند و ضمناً فرزندان ضمن رعایت ادب و احترام والدین، با آنها صمیمی باشند.

در روایات هست که امام باقر علیه‌السّلام فرزندانشان را به صورت فردی یا جمعی خطاب کرده و نصایحی مشفقانه می‌‌فرمودند (7) مثلاً می‌‌فرمود: «فرزندم از کسالت و اندوه بپرهیز که این دو کلید هر شری است...» (8)

سفیان ثوری از امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ خواست تا او را نصیحت فرماید.

امام صادق علیه‌السّلام فرمود: «ای سفیان! پدر مرا به سه چیز سفارش کرده  ، و از سه چیز برحذر می‌‌داشت. از جمله سفارش ها این بود که فرزندم هر که با رفیق بد همراه شود سالم نمی‌‌ماند و هر که در محلهای اتهام برود مورد اتهام قرار می‌‌گیرد و هر که بر زبان خود کنترل نداشته باشد پشیمان می‌‌شود». (9)

ایجاد آرامش در خانواده

بی‌تردید روابط خوب والدین با هم و نوع رفتار آنها با فرزندان در ایجاد فضای مناسب و آرام به عنوان زمینه خوشبختی و پیشرفت و رسیدن به آرزوها بسیار مهم است و بر عکس نزاع‌های خانوادگی و اختلاف والدین و نبودن صمیمیت و آرامش علاوه بر ایجاد فضای اضطراب و یأس موجب عدم اعتماد به نفس در فرزندان، دوری از خانواده، افتادن در دامهای اجتماعی و به مخاطره انداختن تربیت فرزندان می‌شود.

نتایج مثبت روابط خوب و پیامدهای منفی روابط سرد بر همه اعضاء خانواده تأثیر دارد.

امام محمد باقر علیه‌السّلام سفارش می‌‌کند که در خانواده هم احسان و نیکی و خوشرفتاری لازم است و هم این‌که این خوشرفتاری را به بهترین وجه ممکن ابراز کردن. لذا می‌‌فرمایند: «من حسن برّه باهله زید فی عمره»(10) یعنی هر کس با روشی نیکو و پسندیده به همسر و فرزندان خود نیکی کند عمرش طولانی می‌‌شود.

 

مطابقت گفتار با رفتار

در خانواده و در همه جا آنچه بیش از گفتار و نصیحت تأثیر دارد رفتار و عمل است. اساسی‌ترین عامل تربیت در سیره معصومین (ع) و مهم‌‌ترین راز موفقیت آنها در خانواده، عمل ارزنده و رفتار زیبا و خدا پسندانه  آنها بود.

آن بزرگواران با پایبندی و عمل به گفتار و نصایح خویش بهترین الگوی رفتاری برای فرزندان و خانواده و اصحاب خویش بودند.

مثلاً اگر پدر خانواده در حضور فرزندان و همسر خود صدقه دهد یا در انجام واجبات دینی کوشا باشد یا نماز اول وقت بجا آورد تأثیر آن و الگو شدن این رفتار سریعتر از آن است که فقط آنها را به این امور سفارش و امر کند.

فرزند بزرگوار امام باقر علیه‌السّلام نقل می‌‌کند که «روزی بر پدرم وارد شدم و مشاهده کردم که هشت هزار دینار طلا صدقه داده به تهیدستان مدینه ...» (11)

در روایتی دیگر نیز امام صادق ـ علیه‌السّلام ـ نقل کرده است «من پیوسته رختخواب پدرم را پهن می‌‌کردم و منتظر می‌‌ماندم تا ایشان به رختخواب بروند و بخوابند و سپس بر می‌‌خواستم و به رختخواب خود می‌‌رفتم. شبی آن حضرت تأخیر کرد و من در طلب او به مسجد رفتم در حالی که مردم خواب بودند او را در حال سجده دیدم و غیر او کسی در مسجد نبود. من صدای او را می‌‌شنیدم که (دعا) می‌‌فرمود...». (12) (13)

پاورقی

1. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، مؤسسه امام صادق ـ علیه السّلام ـ ، قم، چاپ 13، ص 306 به نقل از مناقب ابن شهر آشوب.

2. مجلسی، بحارالانوار، الطبعة الثانیه، تهران، المکتبة الاسلامیه، ج 46، ص 266، الارشاد، همان، ص 159 ،‌کشف الغمه، همان،‌ص 321.

3. سیره پیشوایان، همان، ص 310 و 311.

4. مراجعه کنید به احادیث فراوان در جلد 15 وسائل الشیعه و جلد 8 تهذیب الاحکام.

5. مجلسی، بحارالانوار، ج 47، ص 15.

6. همان.

7. بحرانی، سید هاشم، حلیة الابرار، المطبعة‌العلمیه، قم، ج 2، ص 126 و 127.

8. کشف الغمه، همان، ص 341.

9. شیخ صدوق، ‌الخصال، ص 169.

10. مراجعه کنید به احادیث حضرت در تحف العقول.

11. مجلسی، بحارالانوار، ج 46، ص 290.

12. حلیة الابرار، همان، ج 2، ص 330.

13. مرکز مطالعات و پاسخ‌گویی به شبهات حوزه علمیه قمس فارس