منظور از اینکه همه قرآن در "بسم اللّه الرحمن الرحیم" جمع شده است، چیست؟
منظور از اینکه همه قرآن در "بسم اللّه الرحمن الرحیم" جمع شده است، چیست؟
آنچه دراین پرسش آمده است ، در ارتباط با حدیثی است که از امیر مؤمنان امام علی(ع) نقل شده است. در پاسخ‌ِ به این پرسش لازم است به مطالب زیر توجه کنیم:
1. قرآن کریم ظاهر و باطن دارد. گر چه قرآن، جامع همه حقایق و اسرار و معارف عالَم است، اما این معارف، تنها از ظواهر آن استفاده نمی‌شود؛ بلکه از باطن آن نیز استفاده می‌شود؛ چون خدای سبحان برای قرآن کریم که تنها ظاهرش در دسترس ماست؛ مقام دیگری نیز بیان داشته و می‌فرماید:
"إِنَّه‌ُ لَقُرْءَان‌ٌ کَرِیم‌ٌ # فِی کِتَـَب‌ٍ مَّکْنُون‌ٍ # لآ یَمَسُّه‌ُ إِلآ الْمُطَهَّرُون‌َ؛
(واقعه، 77 ـ 79)
که این قطعاً قرآنی است ارجمند، در کتابی نهفته که جز پاک شدگان بر آن دست نزنند".
شناخت باطن‌ِ قرآن، کار هر کسی نیست، تنها پیامبر9 و عترت طاهرین: می‌توانند این مهم را بفهمند. این که علی‌می‌فرماید: "علم گذشته و آینده در قرآن است و من سخنگوی قرآنم" اشاره به همین واقعیت دارد.( نهج البلاغه، سید شریف رضی، ترجمه عبد الحمید آیتی، ص 362 - 364، خ 157، بند 2، چ نشر فرهنگ اسلامی. )
حدیث مورد نظر که علی‌می‌فرماید: "همه علوم قرآن در سوره حمد و همه آن در "بسم الله الرحمن الرحیم" و همه آن در "بأ" بسم الله" است و من نقطه زیر "بأ" هستم"( ینابیع الموده، سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ج 1، ص 68، نشر اسوه. ) نیز جزو اسرار و باطن قرآن است و فهم آن کار هر کسی نیست. البته راه فهم آن باز است و آنان که توفیق فهم چنین اسرار و حقایقی را بیابند، می‌توانند به آن بپردازند، پس باید آن را به اهلش واگذار نمود.
2. می‌توان گفت: علت این که تمامی علوم قرآن در سوره حمد آمده، این است که: سوره حمد در عین مختصر بودنش، مشتمل بر عصاره معارف گسترده قرآن کریم است؛ زیرا خطوط کلی و اصول سه گانه معارف دینی، یعنی:
خداشناسی، معادشناسی و رسالت‌شناسی است که مایه هدایت سالکان به صلاح دنیا و آخرت است و سوره حمد با خلاصه‌ترین الفاظ و روشن‌ترین معانی، آن اصول سه گانه را بیان نموده است. اگر سوره مبارکه حمد، مشتمل بر عصاره معرفت‌های قرآنی نمی‌بود، این گونه در کتاب خدا همتای "قرآن عظیم" قرار نمی‌گرفت: "وَ لَقَدْ ءَاتَیْنَـَکَ سَبْعًا مِّن‌َ الْمَثَانِی وَ الْقُرْءَان‌َ الْعَظِیم‌َ؛(حجر، 87) ما به تو سوره حمد و قرآن عظیم دادیم". بیشتر تفاسیر و روایات، "سبعا من المثانی" را کنایه از سوره "حمد" گرفته‌اند.( تفسیر نمونه، آیه الله مکارم شیرازی و دیگران، ج 11، ص 129، چ دار الکتب الاسلامیه. )
بر همین اساس، سوره حمد، نام‌ها و القاب بسیاری دارد که هر کدام از آنها ناشی از مناسبت‌های موجود در معارف آن و یا جایگاه ویژه سوره حمد است، مثلاً در روایتی از پیامبر اکرم‌است: "این سوره "ام‌الکتاب" است."( مجمع البیان، شیخ طبرسی؛، ج 1، ذیل سوره حمد. ) می‌دانیم "ام" به معنای اساس و ریشه است. از طرفی می‌توان گفت: همه دستورات قرآن در ایمان و عمل خلاصه می‌شود که این هر دو، در سوره حمد جمع است.
3. با توجه به آن چه در بند دوم بیان شد، می‌توان گفت: علت جمع تمامی معارف‌ِ سوره حمد در "بسم الله الرحمن الرحیم" آن است که:
تکرار آیه "بسم الله الرحمن الرحیم" در آغاز 113 سوره، نشانگر آن است که این آیه در اول هر سوره‌ای از نظر معنا و تفسیر با سوره‌های دیگر فرق دارد، به این دلیل که "بسم الله" هر سوره، جزئی از آن و با محتوای آن هماهنگ و به منزله عنوان و تابلو آن سوره است و چون مضامین و معارف سوره‌های قرآن با یکدیگر متفاوت است (هر چند در مجموع هدف واحدی دارد) معنای "بسم الله" نیز در هر سوره مختلف خواهد بود. بر این اساس، چون سوره حمد، عصاره تمامی معارف قرآن است و "بسم الله الرحمن الرحیم" آن به منزله تابلوی آن است، پس می‌توان گفت:
"بسم الله" در سوره حمد به اندازه تمامی معارف قرآن پر بار و پر محتوا است.
4. در مورد "بأ" "بسم الله" نیز می‌توان گفت: چون متعلق "بأ" کلمه ابتدا یا کمک گرفتن است؛ یعنی آغاز هر چیز باید با نام "الله" یا هر کاری باید باکمک خداوند باشد که در غیر این صورت آن کار ناتمام و بر طریق هدایت نیست، نتیجه می‌گیریم:
به دست آوردن همه معارف یک طرف قضیه است، امّا تا با نام او آغاز نشود و تا او نخواهد و یاری نکند، هرگز چیزی محقق نمی‌شود.
مفسران، احتمالات دیگری نیز بیان داشته که به دلیل طولانی شدن از ذکر آنها خودداری می‌کنیم. جهت آگاهی بیشتر میتوانید به کتابهای زیر مراجعه نمایید:
1. تفسیر سوره حمد، امام خمینی؛، ص 3 ـ 5 و ص 205 ـ 302، مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی؛ .
2. ترجمه المیزان، علامه طباطبایی؛، ج 1، ص 16 ـ 17، مرکز نشر فرهنگی رجأ.
3. تفسیر منهج الصادقین، فتح الله کاشانی، ج، ص 93 ـ 95، چ افست اسلامیه.
4. تفسیر تسنیم، آیه الله جوادی آملی، ج 1، ص 258 - 325، مرکز نشر اسرأ.
در پایان یادآوری می‌کنیم که محور علوم قرآنی در سه اصل اعتقادی، اخلاقی و احکام عملی خلاصه می‌شود که هر کدام مباحث فراوانی دارد.
