شرحی بر حدیث شریف " «انا النقطه تحت الباء» و اشاره به معنای خط و نقطه در عرفان

شرحی بر حدیث شریف " «انا النقطه تحت الباء» و اشاره به معنای خط و نقطه در عرفان

در عرفان، اعداد و حروف و اشکال و ... به عنوان زبانی رمزی برای بیان حقایق غیبی عالم مورد استفاده قرار گرفته است و منظور از «نقطه»، وحدت حقیقیه خداوند است که عکس این وحدت حقیقی در سویدای قلب انسان نهاده شده است و از همین روی «انسان کامل» به عنوان مرکز و قطب عالم معرفی شده چرا که خلیفه وحدت حقیقیه خداوند است. این سخن امیرمؤمنان (ع) که فرمود: «انا النقطه تحت الباء» ، به همین مطلب اشاره دارد.

پاسخ تفصیلی

1- علم عدد و حروف در عرفان

علم اعداد و حروف از دیر باز مورد توجه مکاتب عرفانی بوده ولی تذکر این نکته لازم  است که آنچه مراد عرفا در این مورد بوده است غیر از تصور متعارف ما از این علوم است و در واقع اعداد و حروف و اشکال و ...به عنوان زبانی رمزی برای بیان حقایق غیبی عالم مورد استفاده قرار گرفته است.

سخن در مورد ماهیت علم حروف و اعدادِ عرفانی، بسیار است و گاهی جنبه های تحریف شده ای از این علوم  بعد از دور شدن از ماهیت اصلی خود، تبدیل به  خرافه و جادو در شکل های قدیم و جدید شده است:

حرف درویشان بدزدد مرد دون

تا بخواند بر سلیمی زان فسون [1]

ولی بدون تردید ذات این علوم از دیدگاه عرفا دارای تقدسی فراوان است؛ محی الدین بن عربی در کتاب «الدر المکنون» می نویسد:

« حروف گنجینه های خدایند و در آنها اسرار خدا و اسماء خدا و علم و امر و صفات و قدرت و مراد خداوند نهفته است» [2] .

لازم به ذکر است که علم عدد در عرفان ارتباط مستقیمی با علم حروف دارد چرا که از این دیدگاه هر حرفی با عددی خاص ارتباط دارد و  اعداد، روح حروف و کلمات محسوب می شوند:

نزد اهل خرد و اهل عیان

حرف جسم و عدد اوست چو جان [3]

از طرفی اَشکال و نماد های هندسی هم، چیزی جز تمثّل اعداد و نسبتهای آن، در قالب خطوط و اشکال نیست.

نمونه هایی از این اصطلاحات را در ادبیات عرفانی شاهد ایم که گاهی برای بیان مطالب ماورائی و غیبی بکار رفته است تا سالک با روش ملموس تری با این حقایق ارتباط بر قرار کرده و به تدریج بعد از حاصل نمودن درجه ای از فهمِ نظری و فکری، به باطن شهودی و غیبی این مطالب منتقل شود.

ابن عربی در مقدمه کتاب «انشاء الدوائر »می نویسد:

«از آنجا که خداوند سبحان حقایق اشیاء را آنگونه که هست بر من نمایاند و من را از طریق کشف بر نسبتها و روابط موجود بین این حقایق مطلع نمود، خواستم تا آنها را در قالب اشکالی حسی در آورم تا برای کسی که بصیرت او از در ک این امور ناتوان است، قابل فهم باشد» [4] .

2- معنای نقطه در عرفان

یکی از نمونه های این زبان رمزی استفاده از اصطلاح «نقطه» است که اکثر عرفا در آثار منثور همچنین در اشعار عرفانی خود به آن اشاره کرده اند. اصطلاح «خال» در اشعار عرفانی نیز تعبیر دیگری از همان «نقطه وحدت» است.

در گلشن راز شبستری در شرح این اصطلاح می خوانیم:

بر آن رخ نقطه خالش محیط است

که اصل و مرکز دور محیط است [5]

در شرح این بیت گفته اند:

 

منظور از خال (یا همان نقطه)، وحدت حقیقی خداوند است و منظور از دور محیط، دایره وجود و هستی.  بنابراین وحدت حقیقى، جزء جدا نشدنى ذات حقّ است که اصل و مرکز دایره وجود می باشد و به تعبیرى دیگر نقطه خال، که وحدت است بر چهره معشوق، که ذات حقّ است وابسته و غیر قابل تجزیه است از این روی وحدت حقیقى همچون مرکز و اصل دایره هستى می باشد. از نقطه خال که وحدت است دایره وجود در عالم مُلک و ملکوت پیدا شده است یعنى هستى هر دو عالم قائم به وجود وحدت حقیقى است. همچنین از نقطه وحدت که مرکز دایره هستى در دو عالم است ، نفس ناطقه انسانى و قلب آدمى ظاهر شده است.

 

از همین روی گفته اند که سویدای [6] قلب انسان که مرکزی ترین نقطه هستی اوست آینه وحدت حقیقی خداوند است:

ندانم خال او عکس دل ماست

و یا دل عکس خال روى زیباست

زعکس خال او دل گشت پیدا

و یا عکس دل آنجا شد هویدا

دل اندر روى او یا اوست در دل

به من پوشیده شد این کار مشکل [7]

 

بنابراین «نقطه» رمزی از وحدت حقیقیه خداوند است که عکس این وحدت حقیقی در دل انسان نهاده شده است و از همین روی «انسان کامل» به عنوان مرکز و قطب عالم امکان معرفی شده است. چرا که خلیفه وحدت حقیقیه خداوند است.

 

3- معنای روایت «انا النقطه تحت الباء»

 

استفاده از اصطلاح نقطه و تعابیری مشابه در مورد حروف و اعداد و ... _ در مقام بیان معانی غیبی _ در روایات نیز به چشم می خورد و از همه روشن تر این سخن حضرت علی (ع) است که فرموده اند:

«ان کل ما فی العالم فی القرآن و کل ما فی القرآن بأجمعه فی فاتحة الکتاب، و کل ما فی الفاتحة فی البسملة، و کل ما فی البسملة فی الباء، و أنا النقطة تحت الباء» [8]

تمام آنچه در عالم است در قرآن است و تمام آنچه در قرآن است در سوره حمد و آنچه در سوره حمد است در بسم الله الرحمن الرحیم جمع شده است ، و آنچه در بسم الله الرحمن الرحیم است در باء آن است و من نقطه تحت الباء هستم .

در این روایت به این مطلب اشاره شده است که کل آنچه در عالم است در حقیقتِ قرآن جمع شده و بسم الله الرحمن الرحیم در برداردنده کل قرآن است.

 

با در نظر گرفتن مطالب گذشته در مورد اصطلاح نقطه در عرفان، همچنین با توجه به  این مقدمه که، انسان کامل قرآن تکوینی است [9] و از طرفی عالم هستی تفصیل انسان کامل است (چرا که انسان، عالم صغیر است و عالم، انسان کبیر است) [10] ، بنابر این معنای سخن آن حضرت را می توان این گونه بیان کرد که: منم آن انسان کامل که قلب من آینه نقطه وحدت حقیقیه خداوند و مرکز قرآن تکوینی است چرا که  آن حضرت  نقطه باء در بسم الله الرحمن الرحیم هستند و بسم الله الرحمن الرحیم در بر دارنده کل قرآن است.

 

اما در مورد تحت الباء بودن نقطه باید گفت که تحت الباء اشاره به تنزل نقطه (که در اصطلاحی دیگر از آن تعبیر به حقیقت محمدیه می شود) در قوس نزول دارد [11] .

سید حیدر آملی در مورد «نقطه » چنین می گوید:

«از این جهت، این حقیقت را نقطه نامیده اند که این حقیقت، اولین وجود متعین در عالم هستی است که به خاطر تعین خود، پیدایش تعینات دیگر را به دنبال داشته است. مانند نقطه باء که اولین نقطه ای است که الف را که هیچ اسم و رسم و حدی نداشت، به شکل باء متعین ساخت. «باء» همان «الف» است که به وسیله نقطه، تعین «بائی» یافته است. این سخن امیرمؤمنان – صلوات الله و سلامه علیه- که فرمود: «انا النقطه تحت الباء» ، به همین مطلب اشاره دارد. همان گونه که نقطه باء سبب تعین الف و پیدایش باء شده است ، امیر مؤمنان نیز، همانند آن نقطه در عالم هستی است که سبب تعین وجود شده است . و نیز این بیان آن حضرت که فرمود: «لو شئت لا و قرت سبعین بعیراً من باء بسم الله الرحمن الرحیم» و نیز می فرماید: «لو شئت لاوقرت سبعین بعیراً من تفسیر فاتحه الکتاب» به همین نکته اشاره دارد. به همین معناست سخن دیگر آن حضرت که فرمود: «العلم نقطه کثرها جهل الجهلاء» و به همین معانی اشاره دارد سخن عارفان که گفته اند: ظهر الوجود من باء بسم الله الرحمن الرحیم» [12] .

 

در اینجا به برخی مطالب ملاصدرا در مورد حقیقت نقطه باء نیز اشاره می شود:

«از جمله مقامات که برای «سائر الی الله» به قدم عبودیت حاصل می شود مقامی است که به مشاهده عینیه می بیند که همه قرآن بلکه جمیع صحف منزله بلکه جمیع موجودات تحت نقطه باء بسم الله اند.... و در این هنگام وجود خود را در نقطه ای که تحت باء بسم الله است مشاهده می کند. ما از حروف قرآن مشاهده نمی کنیم مگر سواد و سیاهی آن را زیرا که در عالم ظلمت و سواد هستیم، و آنچه که از مداد ماده است می بینیم. زیرا که مدرِک و مدرَک دائماً از یک جنسند چنانکه بصر نمی بیند مگر الوان را و حس در نمی یابد مگر محسوسات را و خیال تصور نمی کند مگر متخیلات را و عقل نمی شناسد مگر معقولات را و  همچنین نور ادراک نمی شود مگر به نور،[بنابراین] موجودات ماورای طبیعت که انوار محض اند دیده نمی شوند مگر به نور چشم بصیرت و من لم یجعل الله نوراً فما له من نور. من کان فی هذه اعمی فهو فی الآخره اعمی. پس ما به سواد این چشم سَر نمی بینیم مگر سواد قرآن را و چون از این وجود مجازی و از این قریه ای که اهل آن ستمکارند بدر رفتیم و به سوی خدا و رسولش مهاجرت کردیم و از نشأه صوری حسی و خیالی و وهمی و عقلی بمردیم و بوجود خودمان در وجود کلام الله محو شدیم، از محو به اثبات می رسیم و از مرگ به زندگی دوباره همیشگی، پس از آن از قرآن دیگر سواد نمی بینیم، بلکه آنچه از قرآن می بینیم بیاض صرف و نور محض است» [13] .

 

 

برای توضیح بیشتر در مورد علم اعداد و علوم غریبه می توانید به نمایه های ذیل مراجعه کنید:

سؤال شماره 1062 (سایت: 1127) .

سؤال شماره 4272 (سایت: 4511) .

[1]   مثنوی معنوی، دفتر اول، ص 18.

[2] به نقل از : حسن زاده آملی، تفسیر سدره المنتهی، در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم.

[3] شیخ بهایی، نقل از همان.

[4] «فإنّ الله سبحانه لمّا عرّفنى حقائق الأشیاء على ما هی علیه فی ذواتها و أطلعنى کشفا على حقائق نسبها و إضافاتها أردت أن أدخلها فی قالب التشکیل الحسّىّ ... لیتّضح لمن کلّ بصره عن إدراکها و لم تسبح درارىّ أفکاره فی أفلاکها» . محى الدین ابن عربى ، إنشاء الدوائر، ص4، : چاپ لیدن.

[5] شبستری، شیخ محمود، گلشن راز، ص74 .انتشارات صفیعلیشاه، 1378.

[6]    سویدا نقطه ٔ سیاه که بر دل است، دهخدا.

[7] شبستری،شیخ محمود، گلشن راز ، همان.

[8] بروجردى سید حسین‏، تفسیر الصراط المستقیم، ج‏3، ص: 118، موسسه انصاریان‏، قم، 1416 ق‏ . فی شرح توحید الصدوق للقاضی سعید القمی ص 32 ما فی معناه بتفاوت یسیر.

 

[9] در مورد «قرآن تکوینی» و «قرآن تدوینی» می توانید به آثار علامه حسن زاده مراجعه کنید.

[10] مهدی رضوانی‌پور، اصول و مبانی تأویل قرآن از دیدگاه امام خمینی.

[11] مستنبط، سید احمد ،  القطرة ، جلد 1 ،  صفحه 177.

[12] و (تسمّى هذه الحقیقة الکلّیّة أیضا) بالنقطة، لانّها أوّل نقطة تعیّن بها الوجود المطلق، و سمّى بالوجود المضاف. (و ذلک) کنقطة «الباء» مثلا، فانّها أوّل نقطة تعیّن بها «الالف» فی مظاهره«10» الحروفیّة و صار باء. و لهذا قال أمیر المؤمنین- علیه السلام- أیضا: «أنا النقطة تحت الباء«2»». و قال: «لو شئت لأوقرت سبعین بعیرا من باء بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. و قال: «العلم نقطة کثّرها جهل الجهلاء». و قال بعض العارفین: «بالباء ظهر الوجود، و بالنقطة تمیّز العابد عن المعبود». و قال الآخر: «ظهر الوجود من باء بسم الله الرحمن الرحیم». و أمثال ذلک کثیرة فی هذا الباب. و قد بسطنا الکلام فی تفسیرها و تحقیقها فی رسالتنا المسمّاة ب «منتخب التأویل فی بیان کتاب الله و حروفه و کلماته و آیاته».آملی ، سید حیدر،نقد النقود، ص: 695، وزارت فرهنگ و آموزش عالى‏، چاپ اول 1368 هجرى شمسى‏.

[13] صدر المتألهین ، مفاتیح الغیب‏، ص 21، موسسه تحقیقات فرهنگى‏.

 

در عرفان، اعداد و حروف و اشکال و ... به عنوان زبانی رمزی برای بیان حقایق غیبی عالم مورد استفاده قرار گرفته است و منظور از «نقطه»، وحدت حقیقیه خداوند است که عکس این وحدت حقیقی در سویدای قلب انسان نهاده شده است و از همین روی «انسان کامل» به عنوان مرکز و قطب عالم معرفی شده چرا که خلیفه وحدت حقیقیه خداوند است. این سخن امیرمؤمنان (ع) که فرمود: «انا النقطه تحت الباء» ، به همین مطلب اشاره دارد.

پاسخ تفصیلی

1- علم عدد و حروف در عرفان

علم اعداد و حروف از دیر باز مورد توجه مکاتب عرفانی بوده ولی تذکر این نکته لازم  است که آنچه مراد عرفا در این مورد بوده است غیر از تصور متعارف ما از این علوم است و در واقع اعداد و حروف و اشکال و ...به عنوان زبانی رمزی برای بیان حقایق غیبی عالم مورد استفاده قرار گرفته است.

سخن در مورد ماهیت علم حروف و اعدادِ عرفانی، بسیار است و گاهی جنبه های تحریف شده ای از این علوم  بعد از دور شدن از ماهیت اصلی خود، تبدیل به  خرافه و جادو در شکل های قدیم و جدید شده است:

حرف درویشان بدزدد مرد دون

تا بخواند بر سلیمی زان فسون [1]

ولی بدون تردید ذات این علوم از دیدگاه عرفا دارای تقدسی فراوان است؛ محی الدین بن عربی در کتاب «الدر المکنون» می نویسد:

« حروف گنجینه های خدایند و در آنها اسرار خدا و اسماء خدا و علم و امر و صفات و قدرت و مراد خداوند نهفته است» [2] .

لازم به ذکر است که علم عدد در عرفان ارتباط مستقیمی با علم حروف دارد چرا که از این دیدگاه هر حرفی با عددی خاص ارتباط دارد و  اعداد، روح حروف و کلمات محسوب می شوند:

نزد اهل خرد و اهل عیان

حرف جسم و عدد اوست چو جان [3]

از طرفی اَشکال و نماد های هندسی هم، چیزی جز تمثّل اعداد و نسبتهای آن، در قالب خطوط و اشکال نیست.

نمونه هایی از این اصطلاحات را در ادبیات عرفانی شاهد ایم که گاهی برای بیان مطالب ماورائی و غیبی بکار رفته است تا سالک با روش ملموس تری با این حقایق ارتباط بر قرار کرده و به تدریج بعد از حاصل نمودن درجه ای از فهمِ نظری و فکری، به باطن شهودی و غیبی این مطالب منتقل شود.

ابن عربی در مقدمه کتاب «انشاء الدوائر »می نویسد:

«از آنجا که خداوند سبحان حقایق اشیاء را آنگونه که هست بر من نمایاند و من را از طریق کشف بر نسبتها و روابط موجود بین این حقایق مطلع نمود، خواستم تا آنها را در قالب اشکالی حسی در آورم تا برای کسی که بصیرت او از در ک این امور ناتوان است، قابل فهم باشد» [4] .

2- معنای نقطه در عرفان

یکی از نمونه های این زبان رمزی استفاده از اصطلاح «نقطه» است که اکثر عرفا در آثار منثور همچنین در اشعار عرفانی خود به آن اشاره کرده اند. اصطلاح «خال» در اشعار عرفانی نیز تعبیر دیگری از همان «نقطه وحدت» است.

در گلشن راز شبستری در شرح این اصطلاح می خوانیم:

بر آن رخ نقطه خالش محیط است

که اصل و مرکز دور محیط است [5]

در شرح این بیت گفته اند:

 

منظور از خال (یا همان نقطه)، وحدت حقیقی خداوند است و منظور از دور محیط، دایره وجود و هستی.  بنابراین وحدت حقیقى، جزء جدا نشدنى ذات حقّ است که اصل و مرکز دایره وجود می باشد و به تعبیرى دیگر نقطه خال، که وحدت است بر چهره معشوق، که ذات حقّ است وابسته و غیر قابل تجزیه است از این روی وحدت حقیقى همچون مرکز و اصل دایره هستى می باشد. از نقطه خال که وحدت است دایره وجود در عالم مُلک و ملکوت پیدا شده است یعنى هستى هر دو عالم قائم به وجود وحدت حقیقى است. همچنین از نقطه وحدت که مرکز دایره هستى در دو عالم است ، نفس ناطقه انسانى و قلب آدمى ظاهر شده است.

 

از همین روی گفته اند که سویدای [6] قلب انسان که مرکزی ترین نقطه هستی اوست آینه وحدت حقیقی خداوند است:

ندانم خال او عکس دل ماست

و یا دل عکس خال روى زیباست

زعکس خال او دل گشت پیدا

و یا عکس دل آنجا شد هویدا

دل اندر روى او یا اوست در دل

به من پوشیده شد این کار مشکل [7]

 

بنابراین «نقطه» رمزی از وحدت حقیقیه خداوند است که عکس این وحدت حقیقی در دل انسان نهاده شده است و از همین روی «انسان کامل» به عنوان مرکز و قطب عالم امکان معرفی شده است. چرا که خلیفه وحدت حقیقیه خداوند است.

 

3- معنای روایت «انا النقطه تحت الباء»

 

استفاده از اصطلاح نقطه و تعابیری مشابه در مورد حروف و اعداد و ... _ در مقام بیان معانی غیبی _ در روایات نیز به چشم می خورد و از همه روشن تر این سخن حضرت علی (ع) است که فرموده اند:

«ان کل ما فی العالم فی القرآن و کل ما فی القرآن بأجمعه فی فاتحة الکتاب، و کل ما فی الفاتحة فی البسملة، و کل ما فی البسملة فی الباء، و أنا النقطة تحت الباء» [8]

تمام آنچه در عالم است در قرآن است و تمام آنچه در قرآن است در سوره حمد و آنچه در سوره حمد است در بسم الله الرحمن الرحیم جمع شده است ، و آنچه در بسم الله الرحمن الرحیم است در باء آن است و من نقطه تحت الباء هستم .

در این روایت به این مطلب اشاره شده است که کل آنچه در عالم است در حقیقتِ قرآن جمع شده و بسم الله الرحمن الرحیم در برداردنده کل قرآن است.

 

با در نظر گرفتن مطالب گذشته در مورد اصطلاح نقطه در عرفان، همچنین با توجه به  این مقدمه که، انسان کامل قرآن تکوینی است [9] و از طرفی عالم هستی تفصیل انسان کامل است (چرا که انسان، عالم صغیر است و عالم، انسان کبیر است) [10] ، بنابر این معنای سخن آن حضرت را می توان این گونه بیان کرد که: منم آن انسان کامل که قلب من آینه نقطه وحدت حقیقیه خداوند و مرکز قرآن تکوینی است چرا که  آن حضرت  نقطه باء در بسم الله الرحمن الرحیم هستند و بسم الله الرحمن الرحیم در بر دارنده کل قرآن است.

 

اما در مورد تحت الباء بودن نقطه باید گفت که تحت الباء اشاره به تنزل نقطه (که در اصطلاحی دیگر از آن تعبیر به حقیقت محمدیه می شود) در قوس نزول دارد [11] .

سید حیدر آملی در مورد «نقطه » چنین می گوید:

«از این جهت، این حقیقت را نقطه نامیده اند که این حقیقت، اولین وجود متعین در عالم هستی است که به خاطر تعین خود، پیدایش تعینات دیگر را به دنبال داشته است. مانند نقطه باء که اولین نقطه ای است که الف را که هیچ اسم و رسم و حدی نداشت، به شکل باء متعین ساخت. «باء» همان «الف» است که به وسیله نقطه، تعین «بائی» یافته است. این سخن امیرمؤمنان – صلوات الله و سلامه علیه- که فرمود: «انا النقطه تحت الباء» ، به همین مطلب اشاره دارد. همان گونه که نقطه باء سبب تعین الف و پیدایش باء شده است ، امیر مؤمنان نیز، همانند آن نقطه در عالم هستی است که سبب تعین وجود شده است . و نیز این بیان آن حضرت که فرمود: «لو شئت لا و قرت سبعین بعیراً من باء بسم الله الرحمن الرحیم» و نیز می فرماید: «لو شئت لاوقرت سبعین بعیراً من تفسیر فاتحه الکتاب» به همین نکته اشاره دارد. به همین معناست سخن دیگر آن حضرت که فرمود: «العلم نقطه کثرها جهل الجهلاء» و به همین معانی اشاره دارد سخن عارفان که گفته اند: ظهر الوجود من باء بسم الله الرحمن الرحیم» [12] .

 

در اینجا به برخی مطالب ملاصدرا در مورد حقیقت نقطه باء نیز اشاره می شود:

«از جمله مقامات که برای «سائر الی الله» به قدم عبودیت حاصل می شود مقامی است که به مشاهده عینیه می بیند که همه قرآن بلکه جمیع صحف منزله بلکه جمیع موجودات تحت نقطه باء بسم الله اند.... و در این هنگام وجود خود را در نقطه ای که تحت باء بسم الله است مشاهده می کند. ما از حروف قرآن مشاهده نمی کنیم مگر سواد و سیاهی آن را زیرا که در عالم ظلمت و سواد هستیم، و آنچه که از مداد ماده است می بینیم. زیرا که مدرِک و مدرَک دائماً از یک جنسند چنانکه بصر نمی بیند مگر الوان را و حس در نمی یابد مگر محسوسات را و خیال تصور نمی کند مگر متخیلات را و عقل نمی شناسد مگر معقولات را و  همچنین نور ادراک نمی شود مگر به نور،[بنابراین] موجودات ماورای طبیعت که انوار محض اند دیده نمی شوند مگر به نور چشم بصیرت و من لم یجعل الله نوراً فما له من نور. من کان فی هذه اعمی فهو فی الآخره اعمی. پس ما به سواد این چشم سَر نمی بینیم مگر سواد قرآن را و چون از این وجود مجازی و از این قریه ای که اهل آن ستمکارند بدر رفتیم و به سوی خدا و رسولش مهاجرت کردیم و از نشأه صوری حسی و خیالی و وهمی و عقلی بمردیم و بوجود خودمان در وجود کلام الله محو شدیم، از محو به اثبات می رسیم و از مرگ به زندگی دوباره همیشگی، پس از آن از قرآن دیگر سواد نمی بینیم، بلکه آنچه از قرآن می بینیم بیاض صرف و نور محض است» [13] .

 

 

برای توضیح بیشتر در مورد علم اعداد و علوم غریبه می توانید به نمایه های ذیل مراجعه کنید:

سؤال شماره 1062 (سایت: 1127) .

سؤال شماره 4272 (سایت: 4511) .

[1]   مثنوی معنوی، دفتر اول، ص 18.

[2] به نقل از : حسن زاده آملی، تفسیر سدره المنتهی، در تفسیر بسم الله الرحمن الرحیم.

[3] شیخ بهایی، نقل از همان.

[4] «فإنّ الله سبحانه لمّا عرّفنى حقائق الأشیاء على ما هی علیه فی ذواتها و أطلعنى کشفا على حقائق نسبها و إضافاتها أردت أن أدخلها فی قالب التشکیل الحسّىّ ... لیتّضح لمن کلّ بصره عن إدراکها و لم تسبح درارىّ أفکاره فی أفلاکها» . محى الدین ابن عربى ، إنشاء الدوائر، ص4، : چاپ لیدن.

[5] شبستری، شیخ محمود، گلشن راز، ص74 .انتشارات صفیعلیشاه، 1378.

[6]    سویدا نقطه ٔ سیاه که بر دل است، دهخدا.

[7] شبستری،شیخ محمود، گلشن راز ، همان.

[8] بروجردى سید حسین‏، تفسیر الصراط المستقیم، ج‏3، ص: 118، موسسه انصاریان‏، قم، 1416 ق‏ . فی شرح توحید الصدوق للقاضی سعید القمی ص 32 ما فی معناه بتفاوت یسیر.

 

[9] در مورد «قرآن تکوینی» و «قرآن تدوینی» می توانید به آثار علامه حسن زاده مراجعه کنید.

[10] مهدی رضوانی‌پور، اصول و مبانی تأویل قرآن از دیدگاه امام خمینی.

[11] مستنبط، سید احمد ،  القطرة ، جلد 1 ،  صفحه 177.

[12] و (تسمّى هذه الحقیقة الکلّیّة أیضا) بالنقطة، لانّها أوّل نقطة تعیّن بها الوجود المطلق، و سمّى بالوجود المضاف. (و ذلک) کنقطة «الباء» مثلا، فانّها أوّل نقطة تعیّن بها «الالف» فی مظاهره«10» الحروفیّة و صار باء. و لهذا قال أمیر المؤمنین- علیه السلام- أیضا: «أنا النقطة تحت الباء«2»». و قال: «لو شئت لأوقرت سبعین بعیرا من باء بِسْمِ الله الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ. و قال: «العلم نقطة کثّرها جهل الجهلاء». و قال بعض العارفین: «بالباء ظهر الوجود، و بالنقطة تمیّز العابد عن المعبود». و قال الآخر: «ظهر الوجود من باء بسم الله الرحمن الرحیم». و أمثال ذلک کثیرة فی هذا الباب. و قد بسطنا الکلام فی تفسیرها و تحقیقها فی رسالتنا المسمّاة ب «منتخب التأویل فی بیان کتاب الله و حروفه و کلماته و آیاته».آملی ، سید حیدر،نقد النقود، ص: 695، وزارت فرهنگ و آموزش عالى‏، چاپ اول 1368 هجرى شمسى‏.

[13] صدر المتألهین ، مفاتیح الغیب‏، ص 21، موسسه تحقیقات فرهنگى‏.