جایگاه اخلاق در خانواده
جایگاه اخلاق در خانواده
اخلاق خانواده
اخلاق خانواده یکی از شاخه‌های اخلاق است که اسلام به بنیان خانواده - به عنوان برترین بنیان در اسلام - توجه ویژه ای نموده ، تعالیم ارزنده و بسیاری در این خصوص دارد.
جایگاه اخلاق خانواده در نزد حکما
اخلاق خانواده یکی از شاخه‌های اخلاق است که حکما و دانشمندان علم اخلاق از قدیم بدان توجه ویژه می‌نموده‌اند.
به عنوان نمونه ارسطو فیلسوف بزرگ یونان باستان در فلسفه سیاست با تأکید بر این نکته که «هر شهری از خانواده‌ها فراهم می‌آید»، جایگاه خاصی برای خانواده قایل بوده و بخش اول کتاب سیاست خود را به بحث" تدبیر منزل " اختصاص داده است و حکمای یونان، تدبیر منزل را دومین قسم از اقسام سه‌گانه حکمت عملی، به همراه تهذیب اخلاق (قسم اول) و سیاست مدرن (قسم سوم) برشمرده‌اند.[۱]
در کتب اخلاقی اسلامی هم بعضاً بخش مجزایی در این باب (اخلاق خانواده ) وجود دارد از جمله اخلاق ناصری تألیف خواجه نصیرالدین طوسی به زبان فارسی که مقاله دوم آن به" تدبیر منزل و بیان جامع مباحث آن " اختصاص یافته و خود از مفصل‌ترین مباحثی است که در این خصوص در عالم اسلام مطرح شده است.
اخلاق خانواده در اسلام
تکریم و تعظیم خانواده در اسلام بسیار ممتاز است. کتاب آسمانی اسلام به ازدواج و تشکیل خانواده توصیه بسیاری می‌نماید و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله و سلم می‌فرمایند:
«ما بنی فی الاسلام بناء احب الی الله من التزویج؛[۲] هیچ بنایی در اسلام محبوب‌تر از بنیان خانواده برپا نشده است
و در احادیث دیگر معصومین علیهم‌السلام، به شدت به ازدواج توصیه گردیده و عزوبت نهی شده است.[۳]
اخلاق خانواده در قرآن
خدای متعال، همسر را محل آرامش و خانواده را کانون مودت و رحمت معرفی می‌کند:
«وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً لِتَسْکُنُوا إِلَیْها وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (سوره روم/ آیه 12)
و در جاى دیگر از زن و مرد به عنوان لباس یکدیگر یاد می‌نماید: «هن لباس لکم و انتم لباس لهن؛ آن‌ها لباس شما هستند و شما لباس آن‌هایید». (سوره بقره/ 187)
علامه طباطبائی رحمه الله این عبارت قرآنی را با توجه به کل آیه‌ای که در آن واقع شده این گونه معنا نموده‌اند که :
" هر یک از زن و مرد وسیله حفظ دیگری از انجام فجور است" . و در عین حال همچون لباس که بدن را از همه مستور می‌کند ولی بر خودش بدن پوشیده نیست. هر یک از این دو بر خودشان طرف مقابل پوشیده نیست.[۴]
قرآن هر فردی را علاوه بر حفظ خود بر حفظ خانواده خود نیز مسئول می‌نماید و می‌فرماید:
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجارَة»؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید خود و اهلتان را از آتشی که هیزم آن مردم و سنگ‌ها هستند حفظ کنید. (سوره تحریم/ آیه 6)
از امام صادق علیه‌السلام روایت گردیده که فرمودند: وقتی این آیه نازل شد مردم گفتند:
ای رسول خدا چگونه خود و اهلمان را حفظ کنیم؟ پیامبر صلی الله علیه و آله جواب دادند:
«عمل شایسته را انجام دهید و اهل خود را نیز بدان متذکر کنید. پس آنان را بر طاعت خدا ادب نمایید».
سپس امام صادق علیه‌السلام فرمودند: آیا نمی‌بینید که خدا به پیامبرش می‌فرماید: خانواده خود را به نماز امر کن و بر آن مداومت بنما (سوره طه/ 132)
و می‌فرماید: و یاد کن در کتاب خود شرح حال اسماعیل را که بسیار در وعده صادق و رسول و پیغمبرى بزرگوار بود و همیشه اهل بیت خود را به اداى نماز و زکات امر مى کرد و او نزد خدایش بنده اى پسندیده بود. (سوره مریم، آیه 54، ترجمه الهی‌قمشه‌ای)[۵]
قرآن به فرزندان سفارش کرده که در برابر پدر و مادر مؤدب و متواضع باشند و بپاس تربیت درباره پدر و مادر دعاى خیر کنند:
«وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ ارْحَمْهُما کَما رَبَّیانِی صَغِیراً»؛ و همیشه پر و بال تواضع و تکریم را با کمال مهربانى نزدشان بگستران و بگو: پروردگارا، چنان که پدر و مادر، مرا از کودکى (به مهربانى) بپروردند تو در حق آن‌ها رحمت و مهربانى فرما. (سوره اسراء، آیه 24، ترجمه الهی‌قمشه‌ای)
روایاتی در موضوع اخلاق خانواده
حقوق متقابل زن و شوهر
در رساله حقوق امام سجاد علیه‌السلام درباره حقوق متقابل زن و شوهر بر یکدیگر بلاخص حقوق زن بر مرد آمده است:
اما حق کسی که به جهت ازدواج رعیت تو حساب می‌شود؛ بر تو آنست که بدانی؛ خداوند متعال قرار داده است او را تسکین دهنده و آرامش بخشنده و نگه‌دارنده و انیس برای تو؛ پس بر هر دو نفر شما واجب است که قدر این مصاحبت را بدانید و از خداوند متعال به خاطر این نعمت تشکر نمائید؛ زیرا که این نعمت از ناحیه اوست و واجب است که با نعمت خداوند به دیده تکریم و احترام نگاه شود و با مهربانی و لطف و خوشروئی با آن برخورد نمائید.
گرچه که شوهر را بر زن حق بزرگیست و اطاعت زن از شوهرش واجب است تا وقتی در آن معصیت خداوند نباشد؛ اما زن نیز بر شوهر حقوقی دارد که باید رعایت نماید پس بر شوهر است که با همسر خویش مهربان بوده و با او انیس و همدم باشد. زیرا به خاطر لذتی که از زندگی با زن خویش می‌برد بر او واجب است که حق این لذت ادا کند و این حق، حق بزرگی می‌باشد و قوتی نیست مگر به قوت خداوند متعال.
نهی از تفرقه و دوری در بین اعضای خانواده
امیرمؤمنان علیه‌السلام در اثنای خطبه شان فرمودند:
پناه به خدا از گناهانى که زود نابود می‌کنند، عبدالله بن کواء یشکرى به پاخاست و گفت:
یا امیرالمؤمنین آیا گناهانى باشند که زود نابود کنند؟ فرمود: آرى، واى بر تو، قطع رحم ،
راستى خانواده‌ای که گرد هم آیند و مواسات کنند با این که بد کردارند خدا عزوجل بدان‌ها روزى دهد و خانواده اى که دچار تفرقه شوند و از هم ببرند و خدا آن‌ها را محروم سازد با این که پرهیزکارند.[۶]
نقش عفت مادران در سعادت فرزند
امام صادق علیه‌السلام فرمود: خوشبخت کسى که مادرش عفیفه باشد![۷]
نیکی به پدر و مادر
امام صادق علیه‌السلام فرموده است: به پدران خود نیکى کنید تا فرزندان شما هم به شما نیکى نمایند.[۸]
احترام به برادر بزرگتر
پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند: برادر بزرگتر بجاى پدر است.[۹]
